در این پست از سایت antique-book-treasure.ir تاریخچه سکه های قدیمی,سکه های عتیقه و زیرخاکی,اطلاعات درباره سکه ها را برای شما عزیزان و علاقه مندان به سکه شناسی قرار دادیم . اطلاعات جامع و کامل درباره انواع سکه ها + تصاویر و عکسهای سکه های قدیمی چندین هزار ساله + معرفی و تاریخچه سکه های قدیمی باستانی از سکه های دوران ساسانی و ایلامی گرفته تا سکه های دوره هخامنشی و … . اگر به سکه و سکه شناسی علاقه دارید با ما همراه باشید …

تاریخچه سکه های قدیمی,سکه های عتیقه و زیرخاکی,اطلاعات درباره سکه ها,تاریخچه سکه,سکه های قدیمی,سکه های عتیقه,سکه های زیرخاکی,سکه های ساسانی,سکه های هخامنشی,اطلاعات درباره سکه ها

تاریخچه سکه های قدیمی,سکه های عتیقه و زیرخاکی,اطلاعات درباره سکه ها

کتاب سکه شناسی ایران

گردآوری Aprin:

www.antique-book-treasure.ir

Page 1

www.antique-book-treasure.ir

سکه شناسی

تاریخچه سکه

در دنیای کهن و پیش از بوجود آمدن سکه داد و ستد مردم به شیوه مبادله کالا صورت می گرفته و پایه مقیاس و میزان مبادله کالا چهارپایان بوده اند ، بر روی نقاشی ها و سنگ نوشته های قدیم صحنه های از داد و ستد که بوسیله جابه جایی صورت می گرفته است مشاهده می شود. در دوران پیدایش فلزات تمدن بشر نیز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس ، برنز ، طلا و نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه یا چهارگوش و یا بصورت تبر و کارد تهیه نمود و وسیله جابه جایی برای داد و ستد قرار گرفت ، برای مثال در چین فلزی بشکل کارد یا میله های باریک یا حلقه ساخته می شده است.

در سال 1889 میلادی در کاوش های دمرگان Domorgan در ارمنستان تعدادی از این حلقه ها بدست آمد. در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان میله هایی از جنس مس کشف گردید که متعلق به 3000 سال پ.م. می باشد. که میتوان آنها را قدیمیترین وسیله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست . در حفاریهای شوش نیز حلقه ها و میله هایی از جنس نقره متعلق به 2000 سال پیش از میلاد بدست آمده است. در خرابه های شهرهای آشور شمش های طلا و نقره که متعلق به 2500 تا 1200 پ.م. است کشف گردیده که علاماتی بر روی آنها مشاهده می شود که حاکی از اولین قدم انسان جهت ابداع سکه می باشد. در مورد پیدایش سکه روایات تاریخی مختلف است. به گفته هردودت مورخ یونانی اولین انسانهایی که به ضرب سکه اقدام نمودند لیدیها بودند. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و شهرت این قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهای رود پاکتول Puctole که از سارد پایتخت لیدی عبور می کرد. مردم این سرزمین را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدین ترتیب وضع جدیدی در ادوار اقتصادی و تجارتی آن روزگار ابداع گردید. قدیمیترین سکه های لیدی بشکل قطعه پهن نامنظمی است از مخلوط نقره و طلا( آلکتروم) که در روی آن شیارهایی موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده است و گاهی در بعضی از این فرورفتگی ها نقش حیوانی شبیه روباه به چشم می خورد زیرا روباه در لیدی مورد پرستش اهالی بوده است. در

Page 2

www.antique-book-treasure.ir

دوره کروزوس شاه لیدی سکه هایی معروف به کروزئید بوجود آمد که میتوان آنرا نخستین سکه حقیقی جهان دانست. کروزوئید (کروزسی) پادشاه لیدی دو نوع سکه طلا و یک نوع سکه نقره رواج داد . نوع اول طلای خالص : استاتر 8/17 گرم ـ نیم استاتر 4/08 گرم ـ استاتر 2/72 گرم ـ استاتر 1/36 گرم ـ 0/68 گرم ـ سکه های نقره : استاتر 10/89 گرم ـ نیم استاتر : 5/44 گرم ـ استاتر ( ترتیه ) : 3/63 گرم ـ استاتر ( هکته ) : 1/81 گرم ـ استاتر ( همی هکته ) : 0/90 گرم . بدین ترتیب یک استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت و ده سکه نقره به وزن 108/90 گرم با یک استاتر طلا به وزن 8/17 گرم مبادله می شد

. در روی سکه نقش شیر و گاو در حال حمله به یکدیگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته می باشد.

نخستین سکه جهان از جنس آلکتروم (طلا و نقره) در کشور لیدی ضرب شد

پس از سکه های لیدی در اژین Egine که یکی از جزایر یونانی کنار دریای اژه است و مکتب حجاری آن نیز معروف است سکه های بسیار زیبایی با نقش لاک پشت دریایی که مظهر آرتمیس Artemis الهه اندیشه در یونان بوده است ، در ضرابخانه ای که در این شهر دایر گردیده بود ضرب می شد. سپس در شهرهای مختلف ساحلی کنار دریای اژه مثل میله Milet و افز Ephose سکه هایی ضرب شده بود که بر روی آنها نقش حیواناتی مثل شیر، گاو، گوزن و خوک دریایی که هر کدام علامت شهر یا مظهر خدایان محلی هستند و از نظر هنری در حد بسیار بآلایی قرار دارند ، نمونه های بسیار با ارزش از آنها که از تخت جمشید بدست آمده است در این مجموعه وجود دارد. در روی سکه های شهرهای ممالک یونانی و آسیای صغیر که در تصرف ایران بودند اغلب نقش خدایان افسانه ای بود. این نقوش متنوع کمک بزرگی به روشن شدن مذاهب دنیای قدیم کرده است . مثلا^ً در روی سکه های اژین نقش لاک پشت که مظهر آرتمیس دختر ژوپیتر است و بر روی سکه های آتن در یک طرف تصویر آتنا آلهه یونانی اندیشه ، دختر زئوس و در طرف دیگر نقش جغد که مظهر اوست می باشد. در سکه های ایونی بیشتر تأثیر خدایان مشرق زمین به چشم می خورد و اغلب بر روی سکه ها نقوش حیوانات بالدار مثل ابوالهول (که معرف مذهب مصری است ) و گاومیش بالدار و بر روی سکه های شهرهای فینیقیه نقش رب النوع داگون که صورت انسان و بدن ماهی دارد و یا ملکار یکی دیگر از خدایان، دیده میشود. بر روی سکه های صور نقش ماهی بر روی امواج آب دریا و نقش خدای فینیقی (ملکار) بر پشت سکه نقش بسته است.

نقش لاک پشت که مظهر آرتمیس دختر ژوپیتر است از نخستین سکه های یونان میباشد که در شهر اژین ضرب شده است

Page 3

www.antique-book-treasure.ir

تصویر آتنا آلهه یونانی که روی سکه های آن زمان ضرب میشده

در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشی کشور لیدی را تسخیر نمود و اکثر مناطق یونانی نشین را زیر سلطه خود در آورد ، بجز کشور لیدی به نواحی تصرف شده که در آنها ضرب سکه رایج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه های محلی ادامه دهند و تنها ضرب سکه های کروزوئید (کروزسی) را متوقف نمود. کوروش هخامنشی ( 530-550 پ .م ) با اینکه متوجه لزوم سکه و تأسیس ضرابخانه شده بود ولی مرگ به او این فرصت را نداد. لذا داریوش هخامنشی 486-522) پ .م ) اولین کسی بود که در ایران بضرب سکه اقدام نمود. وی سکه های طلا و نقره بنام های (دریک Daric و شکل یا سیگلوی (Siglos به ترتیب به وزن 8/41 گرم و 5/6 گرم ضرب نمود. بر روی سکه تصویر شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می شود که به علامت نیایش خدای بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانی را در حال کشیدن زه و در دست دیگر نیزه ای دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی مشاهده می شود . همچنین سکه ای از داریوش سوم بدست آمده است که بجای نیزه خنجری را بدست گرفته است . سکه های نخستین هخامنشی بنام سکه های شاهی معروف بوده است. قدرت مالی هخامنشیان بسیار زیاد بوده بطوریکه مزد هر سرباز خازجی که برای ارتش ایران کار میکرده است یک سکه طلا (دریک ) در ماه بوده است. در سراسر ایران هخامنشی ضرابخانه های سلطتنی بنابر آنچه که احتیاج بود سکه ضرب می کردند ولی در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروایان یا ساتراپ های محلی که اطراف پادشاه مامور تشکیل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بیشتری برای ضرب سکه از خزانه سلطتنی دریافت می کردند از ساتراپ های هخامنشی که در تاریخ ایران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروایی کیلیکیه و سوریه و بابل را داشتند سکه های با ارزشی در مجموعه موزه ملی موجود می باشد.

سکه سیمین سیگلوی از نخستین سکه های ضرب شده در ایران بوده است که در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است

Page 4

www.antique-book-treasure.ir

سکه زرین دریک از نخستین سکه های ضرب شده درایران بوده است که در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است

از انواع دیگر سکه های هخامنشی سکه های پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فینیقیه و امرای کاری ، لیسی، آراد می باشند که مدتها زیر نظر دولت هخامنشی در آمدند و استقلال داخلی پیدا کرده و سکه ضرب نمودند. از سکه های بسیار جالب سکه های صیدا را میتوان نام برد. در یک طرف این سکه نقره نقش کشتی جنگی و در طرف دیگر نقش اردشیر سوم هخامنشی را سوار بر گردونه ای بسیار زیبا میبینیم 326-358) پ .م ) . بر سکه نقره دیگری نقش اردشیر دوم کمان بدست ایستاده و در پشت سکه نقش کشتی جنگی با بادبان نقر شده است 74)ه358-4 پ .م )که با مشاهده این سکه میتوان به تاریخ دریانوردی ایران در دوره هخامنشی و وضع کشتی های جنگی و اهمیت آنها پی برد.

سکه صیدا ضرب شده در زمان اردشیر سوم هخامنشی

سکه های اسکندر به واسطه تنوع نقش و زیبایی بسیار جالب است . برخی از آنها را که بی شک هنرمندی توانا و زبردست تهیه کرده است ، جزو شاهکار های هنری میباشد. درباره سکه های اسکندر و تصاویر وی بر روی آنها نظریات مختلفی وجود دارد. عده ای نقش این سکه را تصویر خود اسکندر می دانند که به صورت یکی از خدایان جلوه گر شده است و بعضی دیگر آنرا تصویر خیالی یکی از خدایان میدانند ، زیرا تصاویر اسکندر بر روی سکه ها یکسان نیست ، ولی آنچه بیشتر مورد نظر است اینست که سکه های اولیه بخصوص سکه های طلا که دار ای نقش کلاه خود است و در یونان و مقدونیه ضرب شده مربوط به خود اسکندر و از نظر هنری بسیار جالب است و تصویر حقیقی او بوده است. تصویر سکه های اسکندر اکثرا بدین ترتیب است که نقش نیم تنه او بشکل هرکول ، مظهر قدرت و توانایی و یکی از قهرمانان افسانه های قدیم یونان می باشد که کلاهی از پوست شیر بسرکشیده و در پشت سکه خدای بزرگ یونان (زئوس) بر روی تخت نشسته و عصای قدرت را بدست گرفته و نام اسکندربخط یونانی کنار آن نوشته شده است . در حفاری سال های 1341و 1342هیئت مشترک ایران و انگلیس در پاسارگاد ، تعدادی ازسکه های اسکندرو سلوکوس اول بدست آمده است که ازنظرنقش بسیار جالب است این سکه ها ضرب شهرهای شوش، بابل، اکباتان کاپادوکیه و آرارات در مجموعه موزه ملی ایران باستان موجوداست .

Page 5

www.antique-book-treasure.ir

روی سکه تصویر اسکندر مقدونی و پشت سکه تصویر خدای بزرگ یونان (زئوس )

از سکه های شاهان باختر(250 پ .م ) که بر ایالات شرقی حکومت میکردند نمونه های جالبی وجود دارد که هر یک نشان دهنده وضع اجتماعی ، اقتصادی ، تاریخ ، هنر و فرهنگ آن سرزمین است .سکه های اشکانی مدارک با ارزشی میباشند که نه تنها وضع اقتصادی آن دوره را معرفی میکند بلکه تاریخ 500 سال شاهنشاهی بزرگ ایران را از جهات مختلف بررسی میکند. در دوره اشکانیان داد و ستد بوسیله سکه های نقره ، مس و برنز انجام می پذیرفت و سکه طلا تا بحال از آنها دیده نشده است . شاهان اشکانی به آرایش مو و ریش توجه خاصی داشتند و از روی نقوش سکه ها میتوان به طرز آرایش آنها پی برد ، برگردن تمام آنها گردنبند مروارید از یک تا 4 ردیف آویخته شده است .پادشاهانی که دوران سلطنت آنها طولانی بوده است به خوبی تغییراتی که براثرگذشت زمان در چهره آنها پدیدار شده است را میتوان مشاهده نمود. بر روی سکه ها تصویر نیم من یا تمام رخ شاه به طرز دقیقی حکی شده است و بر پشت سکه ها معمولا نقش ارشک موسس این سلسله نشسته بر روی سکویی قرار دارد که کمان بدست گرفته است و این بپاس احترامی است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز میداشته اند. بر پشت سکه های درهمی ، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداری حلقه سلطنت را به او میدهد اوایل نوشته روی سکه ها به خط یونانی و شهرت شاهان را دربردارد ولی از زمان سلطنت بلاش اول 78-51) م) (خط آرامی) و پهلوی اشکانی بر روی سکه ها بکار می رفت . انواع تاج های این دوره ، بعضی بسیار ساده و بعضی مثل تاج ملکه مورا همسر فرهاد چهارم بسیار مجلل و جواهر نشان بوده است .در سکه های پارتی علامات اختصاری که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد. چنانچه از روی سکه ها بر می آید شهرهایی که دارای ضرابخانه بوده اند شامل: نیسا ، دارا (در ناحیه دره گز کنونی)، صد دروازه (نزد یک دامغان ) تمبراکس (ساری) ، سیرینک (نزدیک ساری)، هگمتانه (همدان)، شوش سلوکیه، رکا(ری)، مرو، تیسفون ، هرات ، کنگاور، نهاوند و غیره می باشند. در دوره سلوکی منطقه الیمایی که سکه های آن دارای اهمیت بسیاری است ناحیه خوزستان ، ایلام قدیم ، دزفول و شوش را شامل می شد که بوسیله فرمانروایان محلی اداره میشد و از دوره مهر داد اشکانی 128«171)پ .م )که این نواحی را به تصرف خود در آورد به فرمانروایان محلی و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب می شدند اجازه ضرب سکه داده شد. قدیمیترین سکه این دوره حدود 100) پ.م. ) و مربوط به کامناسکریس دوم است . خر سن یا خارا کس در کنار رود دجله و فرات و شمال شرقی منطقه الیمایی واقع بوده است در این محل ابتدا اسکندر مقدونی شهر اسکندریه دجله را بنا نمود که بعدها در دوره سلوکی ها انطاکیه نامیده شد و سپس بنام خر سن یا خار کس درآمد. سکه های خر سن بسیار کمیاب هستند و قدیمیترین آنها حدود اواسط قرن دوم میلادی میباشند و تأثیر وهنرپارت ها بر سکه های فرمانروایان خر سن دیده میشود.

نمونه ای از سکه دوران اشکانیان

سکه های دوره ساسانیان از احمیت بسیار بالایی برخوردارند ، پارس درزمان هخامنشی موقعیت بسیار مهمی داشته است زیرا شاهان هخامنشی بجز سکونت در بإیتخت هایی مثل شوش ، بابل ، هگمتانه مدت زیادی از سال را درکاخهای تخت جمشید بوده اند. به همین دلیل پارس به واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصی داشته است و فرمانروایی این ناحیه از دوره هخامنشی دردست این خاندان بوده است . این شاهزادگان از دوره سلوکی اشکانی بعلت حسن تدبیر و موقع شناسی قدرت مذهبی را در دست گرفته و بعلت استقلال و قدرت اقتصادی زیادی که در امور داخلی داشتند به ضرب سکه پرداختند. این سکه ها نمونه بارزی از مذهب و فرهنگ آن دوران است و تعدادی از شاهان را که در نوشته های قدیمی از آنها نام برده شده است معرفی می نماید. قدیمیترین سکه های شاهزادگان پارس در حدود اواخر قرن سوم پ .م شروع گردیده است و تا 210 میلادی حدود سی نفر از شاهان در این منطقه فرمانروایی داشتند. سکه

Page 6

www.antique-book-treasure.ir

های اولین فرمانروایان با نقش تصویر شاه است که کلاه پارسی مخصوص هخامنشیان رابرسردارند. در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در یک طرف درفش و در طرف دیگر شاه پارس که ریاست مذهبی را دارد و در حال نیایش در مقابل آتش گاه ایستاده است . نقش سکه های پارس از زمان فرادات دوم -133) 88 پ.م.) تحت تأثیر سکه های اشکانی قرار گرفت نوشته سکه های پارسی در دوره ضرب سکه های ساسانی از سال تاجگذاری اردشیراول 224)میلادی) آغازشد و در سال 652)میلادی) پایان یافته که سال سقوط این سلسله است . در این مدت شاهان متعددی سلطنت کردند ، بعضی از آنها چند ماهی بیشتر سلطنت نکردند و برخی مثل خسرو انوشیروان نزدیک به نیم قرن سلطنت و سکه های متنوعی نیز ضرب نمودند، با توجه به سکه های پادشاهان مختلف میتوان به بسیاری از وقایع و آداب و رسوم آنها آشنایی پیدا کرد و از آن جمله است سیمای شاهان انواع تاجها ، تزیینات لباس ، آرایش مو و چهره ، خط و تحول آن القاب شاهان ، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنین نام مراکزی که در آنجا ضرابخانه داشته اند از زمان سلطنت بهرام منجم 391.420) میلادی) نام شهرها برروی سکه ها ضرب گردید. سکه های ساسانی دارای انواع تاجها ، آرایش مو و چهره و جواهرات گرانبها بر روی تاجها می باشند. بر پشت سکه ها معمولا ً نقش آتشدان با شعله های فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نکهبان که شاه یا ولیعهد یا دو تن از شاهزادگان میباشند ، منقوش است . ولی بر پشت بعضی از سکه های طلا تصویر ملکه یا آلهه قرار دارد که از دور سر وی نوری ساطع است .نوشته های روی سکه بخط پهلوی ساسانی و نام القاب شهریاران ساسانی است . سکه های جالب توجه این دوره سکه های اردشیر اول ، شاپوراول ، هرمزدوم ، بهرام دوم با ملکه و ولیعهد و ملکه پوراندوخت را میتوان نام برد. روی سکه های ملکه پوراندوخت ، تصویر ملکه با مو های بلند مجعد که بر آنها گلهایی از جواهر پوشانده شده و تاج جواهر نشانی بسر دارد ، نقش شده است . سکه های بهرام دوم و ملکه او که برای اولین بار در این دوره نقش ملکه برروی سکه ظاهر می شود دارای دو نوع تاج میباشد، یکی مدور دور تا دور تاج ، جواهر نشان بوده است و دیگر تاج بلندی است که سرکرازی در تمامی تاج قرارگرفته است و در حاشیه آن جواهرات بکار رفته است .سکه های طلای خسرو انوشیروان اکثراً بصورت تمام رخ نقش شده است .در دوره شاهنشاهی ساسانی ، وسعت مملکت از شمال به جیحون ودریای خزر،ازمشرق به سندوپنجاب ،از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس وازمغرب به سوریه و عربستان رسیده بود. ازجمله شهرهای مهم دوره ساسانی که در آنها سکه ضرب شده است میتوان (اردشیرخوره ) درفیروزآباد کنونی درفارس ، (وه ار دشیر ) نزدیک تیسفون ، (رامهرمز اردشیر) در خوزستان ، (ریواردشیر) در ارجان فارس ،(نیشابوردرخراسان ،گندی شاپور) درخوزستان ،(وه قباد) نزدیک تیسفون ، (ابرقباد) درخوزستان و (وه قباد) در تیسفون را نام برد. نحوه ضرب سکه بدین ترتیب بود که قطعاتی از فلز طلا، نقره یا مس را با وزن معین دربین هر دو روی سکه قرارداده وبا چکش ، ضربه ای محکم وکنترل شده برآن وارد می کردند تا فلز مورد نظر تبدیل به سکه شود. سر سکه (نوعی قالب )از دو قسمت جدا ، از جنس فلزی محکم که معمولا^ً مس یا پولاد بود تهیه میشد. نقوش و نوشته های مورد نظر را به طور معکوس بر آن حک می کردند . معمولا^ً تمامی شهرها و مراکز مهم ،دارای ضرابخانه بودند و گاهی به واسطه پیروزیها وجشنهای مختلف سکه هایی باعنوان مدال و یادبود ضرب میشد.

سکه بهرام دوم ساسانی به همراه ملکه پوراندخت و ولیعهد

پس ازشاهنشاهی ساسانی و کشته شدن یزد گرد سوم در مرو( 625 میلادی ) فرمانروایان عرب ، سکه هایی مشابه سکه های ساسانی ضرب کردند. این سکه ها در حقیقت اولین سکه های اسلامی بشمار میرود. حکمرانان مسلمان تصاویر خود را بر روی مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاویر پادشاهان ساسانی را همانگونه که بودبرروی سکه گذاشتند. خلفای راشدین نیز اسامی پادشاهان ساسانی را بر روی سکه های عرب ساسانی ضرب نمودند این نوعی سکه ها بیشتر با تصویرخسرودوم ساسانی ونام فرمانروایان صدراسلام و با خط پهلوی و گاه کوفی در متن سکه و نام ضرابخانه و تاریخ ضرب و نیز سال یزدگردی یا هجری، درپشت سکه به خط پهلوی ضرب شد. و یکی ازکلمات (بسم آله) (بسم آله ربی) (محمد رسول آله ) و کلماتی از این قیبل را درکنار سکه اضافه می نمودند. این سکه ها را سکه های عرب ساسانی می نامند. جنس اغلب این سکه ها از نقره (درهم ) و گاهی مس (فلس) بوده است . اولین بار درهم اسلامی به امرعمربن آلخطاب در سال هشتم خلافتش درسال 20هـ.ق ضرب کردید. برروی سکه صورت شاه ساسانی و کلمات بسم آله و بسم آله ربی با خط کوفی و اسم پادشاه ساسانی با حروف پهلوی بر پشت سکه دیده میشود. این کار تا زمان حکومت بنی امیه و بعد از آن ادامه داشت.

ضرب درهم های عرب ساسانی ، در عهد خلفای راشدین و اوایل دولت بنی امیه یعنی تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ.ق ادامه داشت . بعد از این تاریخ سکه های اسلامی بدون تصویر ، جایگزین آن شد . اولین سکه طلا(دینار) بدون تصویردرسال 77هـ.ق دردوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموی ضرب شد و ازسال 79هـ .ق سکه های نقره به صورت رسمی ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانی منسوخ گردید. با وجود رواج سکه های اسلامی خطی بدون تصویر، از نیمه دوم قرن اول هجری ، سکه هایی به سبک ساسانی با تصویر تا قرن دوم هجری در طبرستان ضرب میشد.

Page 7

www.antique-book-treasure.ir

این سکه ها را که کوچکتر از سکه های عرب ساسانی بودند سکه های طبرستان می نامند. سکه های حکام عرب طبرستان نیزشبیه سکه های اسپهبدان بوده با این فرق که نام هر یک از آنها به خط کوفی و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوی بوده است. اسپهبدان طبرستان ازخاندان ساسانی بودند و در طبرستان فرمانروایی مستقلی را تأسیس نمودند و تاریخ مخصوصی را که به سال طبری معروف است برگزیدند. همانگونه که اشاره گردید اولین سکه های خطی اموی از جنس طلا در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جایگزین درهم های عرب ساسانی شد. در زمان خلافت بنی امیه ، نام خلیفه روی سکه ها دیده نمیشود و تنها تاریخ و محل ضرب سکه ، بر روی سکه های نقره و تاریخ ضرب در طرف دیگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه(قل) به شکل ( احد صمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواًاحد) ضرب می کردند.

نمونه ای از سکه عرب ساسانی که در دوره ی حکومت عراب بر ایران ضرب میشده است

از سال 127هـ .ق که قیام ضد اموی به رهبری ابومسلم خراسانی قوت گرفت تا انقراض امویان درسال 132هـ.ق وروی کارآمدن سفاح اولین خلیفه عباسی ، سکه های ویژه ای با مفاهیم سیاسی امویان ضرب گردید که بنام ابومسلم شناخته میشود. این سکه ها مانند سکه های امویان بدون نام خلیفه ، در ایالات جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب میشد. نام ابومسلم خراسانی بر روی هیچیک از سکه های نقره نیامده است ولی بر روی سکه های مسی بین سال های 127تا 132 نام ابومسلم دیده میشود. سوره مبارکه 112 قرآن کریم و بر روی سکه و درحاشیه پشت سکه قسمتی ازآیه 33 سوره توبه (محمد رسول آالله ارسله بآلهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لوکره المشرکون) نقش گردیده است . در منابع مختلف از ضرابخانه های در بسیاری نام برده شده است که سکه های اموی در آنجا ضرب می شده اند اما از این ضرابخانه ها بجز دمشق ، افریقیه و اندلس بقیه در عراق و ایران بوده اند و نکته جالب توجه این است که این شهرها اکثراً همان شهرهایی بوده اند که سکه های عرب ساسانی در آنها ضرب میشده است .حکومت خلفای عباسی از سال 132هـ . ق شروع شد و تا سال 656هـ.ق ادامه یافت در سکه های عباسی حاشیه سکه مثل سکه اموی است ولی دیگر سوره 112 قرآن کریم را بر پشت سکه نیاورده و عبارت (محمد رسول آالله ) جای آن را میگیرد. با گذشت زمان سکه های عباسی تکامل پیدا کرده و در حاشیه سکه ها آیه 3 و 4 سوره روم نوشته شد(الله آلامرمن قبل و من بعد و یومئذ یغمه آلمومنون سکه بنصرآله. (

سکه هارون الرشید دوره عباسیان

Page 8

www.antique-book-treasure.ir

اوایل قرن سوم هجری ظهور حکومتهای نیمه مستقل در ایران مثل طاهریان و صفاریان را مشاهده می کنیم که دارای سکه های بسیار دولت جالب و با ارزش هستند. طاهربن حسین سردارنامی مأمون و سرسلسله ادامه طاهریان که بعدها به ذوآلیمینین شهرت یافت و بر روی سکه ها لقب او دیده میشود. سلسله دیگر که از سیستان بود ، صفاریان و مؤسس دوره آن یعقوب لیث میباشد. بر روی سکه های نقره این دوره کلماتی مثل النصر،الظفر،الیمن و السعاده نقر شده است که نظیر این کلمات روی سفالهای لعابدار ایران بچشم میخورد. یکی ازسلسله های بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجری بر نواحی قرن وسیعی از ایران حکومت میکردند سامانیان بودند که قلمروشان از مرزهای هند در مشرق تا مرکز فلات ایران در مغرب امتداد پیدا میکرد. بیشتر گنجینه های بزرگ نقره که از روسیه ، لهستان ، اسکاندیناوی از زیر خاک در آورده اند، مربوط به سکه های نقره ساسانی بوده است . اکثرسکه های این دوره دراندازه قراردادی و رسمی میباشد ولی تعدادی از آنها با اندازه های بزرگ تر (قطر4/8سانتیمتر) درناحیه هندوکش ضرب شده است . بیشتر سکه های سامانی درخراسان و نواحی شرقی ضرب شده ولی تعداد معدودی هم در نواحی غرپی به ضرب رسیده اند.

آل بویه نیزبه اندازه سامانیان سکه ضرب نموده اند. سکه های این دوره برای محققین تاریخی منابع اطلاعاتی بسیار باارزشی است زیرا روی سکه های آنها القاب و اسامی زیادی از شاهزادگان آل بویه و ارتباطات شاخه های متعدد با یکدیگر و دست نشاندگان مختلفی که آنها را به رسمیت می شناختند و همچنین از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشی بدست می آید. قدرت امرای آل بویه بحدی بود که به تعویض له خلفا اقدام می نمودند. ولی به لحاظ مذهبی، احترام خلفا را محفوظ میداشتند و نام آنها را برروی سکه ها میاورند. در قرن چهارم هـ .م برای اولین بار پس از حکومت ساسانی، بر روی سکه های آل بویه لقب شاهنشاه نیز بچشم میخورد سوره مبارکه قرآن کریم که در حاشیه آن سکه های عباسی زده میشد بر روی سکه های سامانی و آل بویه و غزنوی نیز ضرب میگردید. در روی سکه های اسلامی ایران تا زمان سلاجقه ، صورت انسان یا B حیوان دیده نمیشود. تصاویر سکه تا آن دوران فقط شمشیر و گاهی هلال و ستاره بود. ولی بر روی سکه های سلاجقه روم ، تصاویر شیر و خورشید و بر روی سکه های طغرل سلجوقی ، گنبد و گلدسته دیده میشود. ایلخانان بزرگ به نقر (قاآن الاعظم و قاآن العادل و ایلخان المعظم ) در اول و آخر اسم خود اکتفا میکردند اما ایلخانان ایران به تدریج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ایران به کار بردند. آنها گاهی اسم خود را به خط و زبان اویغوری هم بر روی سکه و های نقره میگردند. بر روی سکه های غازان، اسم غازان محمود به خط کوفی واویغوری وچینی نقر شده است. به طورکلی در طول شش قرن تزئینات روی سکه های عرب ساسانی ، اموی و عباسی، شاهان ایران و سلاطین ترک تا دوره مغول به صورت خط به شیوه کوفی قدیم و بدون نقطه واغلب شکسته زاویه دار منقور میشد. در این دوره فقط در روی سکه های مسی اتابکان و خوارزمشاهیان به لحاظ شیوه خطاطی، مختصر تغییری محسوس است.

سکه یعقوب ابن احمد دوره سامانیان

از حمله مغول به بعد به تدریج خط کوفی ازحالت کوفی شکسته به نسخ و نستعلیق در زمان صفویه تغییر یافت و در واقع تغییرات خط روی سکه ، خیلی کندتر از کتابت انجام پذیرفت . تصاویر حیوانات مختلف روی فلوس های مسی تصویر است . نقش شیر و خورشید به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زیادی شد. طغراهای مختلفی از شاهان مغول و ترکمانها متداول شد که خوانا ترین آن را بر روی سکه های ناصرالدین شاه میتوان دید. گرچه سکه های مهم دوره های مختلف خصوصاً بدلیل زنگ زدگی و پوسیدگی جلب نظر نمیکند اما از نظر تاریخی دارای اهمیت زیادی میباشند. طی قرون اولیه هجری بیشتر شهرها دارای ضرب سکه ،بخصوص سکه ها مسین بودند و اغلب بر این سکه ها اسامی شهرها یا حاکم هائی نوشته شده است که شاید گاهی نامشان در تاریخ ثبت نشده باشد. حفاریهای علمی مناطق باستانی باعث شده است که تعداد زیادی از این سکه ها به دست آید و مجموعه با ارزشی از سکه های مسی در

Page 9

www.antique-book-treasure.ir

موزه ملی ایران وجود دارد. ضرابخانه ، یکی از ارکان مهم سازمان مالی در زمان صفوی بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد. عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئیس ضرابخانه به عهده وی بود. سکه های شاهان صفوی متنوع بود آنان نسبت به نوشته های روی سکه توجه خاصی داشتند. بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوی به صورت ساده و یا به شعر آمده است. تاریخ و محل ضرب سکه و نیز اسامی دوازده امام یا چندین تن از ائمه روی سکه های صفوی منقور است. سکه های این دوره بیشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها، بیشتر از سکه های مسی و نقره ای استفاده می شد. سکه طلا نیز در دسترس مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاریها و اعیاد از آنها استفاده می شد. واحد پول این دوره تومان لغتی مغولی به معنی ده هزار است. سکه طلا را اشرفی و سکه نقره را بیستی ، محمدی، شاهی، عباسی، پنج عباسی و لاری می گفتند. سکه های مسی را غازی یا غاریکی می گفتند که 1/10 شاهی بود. بر روی فلوس ها نقوش مختلف حیوانات و پرندگان نقر است.

سکه سلطان حسین صفوی

بر روی سکه های نادر شاه افشار 1148-1160) هـ.ق.)کلمه السطان نادر یا یک بیت شعر دیده می شود. او به سال 148 هـ.ق. در دشت مغان تاجگذاری کرد و به یادگار این جشن سکه هایی با نوشته الخیر فی ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاریخی که از آن به دست می آید، تاریخ جلوس سلطنت نادر شاه است.

کریم خان زند 1163-1193) هـ.ق)در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکیل الرعایا را بر خود نهاد. بر روی سکه های او نام وی بصورت بسیار ساده به صورت کریم و نام محل ضرب نوشته شد. و بر پشت سکه یک بیت شعر آمده است سکه های طلای او را کریمخانی می نامند.

در زمان قاجاریه سکه های متعدد ضرب شهرهای مختلف موجود است. نوشته بر روی بعضی از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسیار ساده می باشد. در این سکه ها فقط نام وی به صورت یا محمد بر بآلای اسامی شهرهایی که سکه در آن ضرب می شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه یک بیت شعر نوشته شده است. از اواسط دوره صفویه به شهرها با توجه به موقعیت سیاسی جغرافیایی و مذهبی آنها عناوینی داده شد. این عناوین بر روی اغلب سکه های این دوره دیده می شود. در سکه های افشا ریه و زندیه و قاجاریه نیز این عناوین به کار رفته است.سکه های خطی و بدون تصویر تا زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار معمول بود . در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر سکه های چکشی خطی سکه های چکشی با تصویر نیز ضر گردیده است. در سال 1295 هـ.ق. در دوره ناصر الدین شاه دارالضرب های ولایات منحل گردید و ضرابخانه در پایتخت تهران دایر شد، عناوین از روی سکه ها حذف گشت. عناوین مذکور بدین شرح اند: دارلسلطنه اصفهان دارالمرز رشت، دارالعباده یزد، دارالسعاده زنجان، دارآلمومنین کاشان دارآلامان کرمان ، دارالسلطنه تبریز و دارالعلم شیراز. امیرنظام گروسی که در سال 1283 هجری قمری سفیر ایران در پاریس بود، یک دستگاه ماشین آلات ضرب سکه خرید و به ایران فرستاد. ماشین مزبور، به علت نبودن وسایل حمل و نقل سال ها در بندر انزلی در اتبار کالا باقی ماند و سرانجام در سال 1294 هجری کارخانه ضرب سکه و قالب گیری در تهران دایر گردید. از آنجائیکه محمد ابراهیم امین السلطان رئیس ضرابخانه بود، سکه های جدید نقره به (قران امین السطان) معروف شد. اداره امور ضرابخانه از سال 1300 هجری به حاجی محمد حسین اصفهانی واگذار گردید و وی با عنوان (امین دارالضرب) اداره ضرابخانه را برعهده گرفت.

فکر ایجاد چنین ضرابخانه، سالها قبل از این تاریخ، یعنی به سال 1222 هجری قمری در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز مورد توجه بوده و اقدام به تهیه سکه های رسمی یا چرخی گردیده ولی به علت گرانی هزینه در حدود 200 قطعه سکه سیمین تهیه و ضرابخانه تعطیل شد. دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا انقراض قاجاریه سکه های زرین به شکل بیست و پنج تومانی، ده تومانی، پنج تومانی، دو تومانی، یک تومانی، یک اشرفی ،دو اشرفی، پنج اشرفی، پنج هزاری، دوهزاری و سکه های سیمین به شکل پنج هزار دیناری، دو هزار دیناری، یکهزار دیناری،پانصد دیناری، پنج قرانی، دو قرانی ویکقرانی، ده شاهی و شاهی . سکه های مسین و نیکل هم به صورت دویست دیناری، صد دیناری، پنجاه دیناری بیست و پنج دیناری و دوازده دیناری بوده اند .

Page 10

www.antique-book-treasure.ir

سکه ده تومان ناصرالدین شاه قاجار از نخستین سکه های ضرب ماشینی

سکه شناسی

سرزمین ایران یکی از کهن ترین سرزمینهاست . کشور ما دارای گذشته پر افخاری است که آثار آن در طی قرون متمادی با وجود آسیب های زمانه و غارت و آتش سوزی و جهان خواهی افراد جاهل هنوز پا بر جا ایستاده و حکایت از عظمت گذشته و تاریخ هنر و تمدن مردمان این سرزمین دارد . در سرزمین ایران در اغلب نقاط ، در زیر تپه های خاک و ویرانه ها ، آثار گران بها و گنجینه های گوناگونی پنهان است که روزگاری دست هنرمندان و صنعتگران با نداشتن وسایل و ابزار کافی آن را ساخته و با نقش و نگار ، طرح ، رنگ یا کنده کاری و برجسته کاری ، قدرت دست و روح هنری خود را تجسم داده و جاودانه ساخته اند

.

تحقیق و مطالعه در هر قسمت از آثار کهن مملت ما نه تنها تاریخ گذشته این سرزمین را روشن می سازد ، بلکه به تغییر و تحول تاریخ تمدن دنیای قدیم و ارتباطی که کشور ها از لحاظ نژادی ، هنری و اقتصادی با یکدیگر داشته اند کمک می کند . مردمان اولیه و پس از آنها، همیشه برای زندگی بهتر و رفع نیاز های روزانه در تلاش بوده اند و همین اصل یعنی عشق به زندگانی بوده که تاریخ تمدن را بوجود آورده است و ملتها را به طرف روزگار بهتر و اختراعات و اکتشافات وا داشته است.

کشف آتش و به کار بردن فلزات هر یک مبدأ مهمی در سیر تکامل بشر بوده است . از وقتی که زندگی اولیه به شکل اجتماع شروع شد ، انسان ها احساس کردند که به کمک یکدیگر نیاز دارند و ناچار هر یک با سعی و عمل خود به رفع حوائج دیگری پرداخت تا توانست از دسترنج دیگری منتفع گردد . این عمل ابتدایی را باید اولین نظام اجتماع و اقتصاد و اصل داد و ستد دانست . با پیشرفت تمدن و تشکیل شهرها و اختراع خط و ایجاد خانه و مسکن ، ارتباط افراد با یکدیگر بیشتر گردید و مبادله و تجارت به صورت گسترده تری در آمد و کم کم داد و ستد و مبادله کالا به کالا ، جای خود را به تجارت داد ، به طوری که کوشش در توسعه امور اقتصادی و ارتباطات ، موجد تشکیل دولتها و طرق و سوارح و تأسیسات بندری در کرانه های دریایی و سازمانهای مختلف و تنظیم قوانین برای بررسی و انتظام امور گردید ، چنانچه قسمت مهمی از قانون حمورایی مربوط به امور تجارت و کسب و کار است . ( این قانون نامه در خرابه های شوش پیدا شده و در موزه لوور فرانسه نگهداری می شود ) صحنه های نقاشی در عصر قدیم چه آنچه به امور دنیایی و چه آنچه مربوط به دنیای دیگر است . وضع داد و ستد و توزیع را نشان می دهد . تشکیل دولتها و رفاته اجتماعی و انضباط امور اقتصادی و تولید ثروت موجد اصولی گردید که کم کم به پیدایش سکه منجر شد.

کشور ما ایران نیز در این قسمت ، مانند سایر شعب هنری سهمی دارد که نه تنها از نظر سکه شناسی و تاریخی قابل ملاحظه است ، بلکه از لحاظ هنری نیز بسیار گرانقدر است . امید است با حفاری های گسترده ای که در حال حاضر در قسمتهای

Page 11

www.antique-book-treasure.ir

مختلف ایران انجام می شود ، متخصصان کشورمان با روشن کردن ابعاد تاریک کشورمان و کشف اسناد و مدارک جدید مربوط به تاریخ ایران اطلاعات تازه تری از تاریخ سکه نیز بدست آورند.

تاریخچه پول:

مردم جهان با تلاش و فعالیت مداوم ، نیرو و عمر خود را صرف می کنند و حاصل این کوشش ها و زحمات را بصورت پول دریافت می نمایند . بی تردید می توان گفت که امروز اساس گردش چرخهای اجتماع بر پول نهاده شده و گسترده ترین روابط اجتماعی انسان به کمک پول انجام می گیرد . امروز حتی کودکان هم می دانند پول چیست و چه ارزشی دارد . باید گفت که کمتر کسی پیدا می شود که هر روز با مقداری پول سر و کار نداشته باشد و بهمین نسبت هم کمتر کسی از خود سؤال می کند که پول از کجا پیدا شده و تاریخچه آن چیست و در قدیم چه چیزی به جای پول وجود داشت.

علم سکه شناسی:

سکه شناسی قسمت مهمی از باستان شناسی است که شاهد زنده ای از تمدن دنیای قدیم و ملل مختلف می باشد . علم سکه شناسی توانسته است بزرگترین خدمت را در روشن کردن تاریخ گذشته بنماید و گوشه های تاریک و مبهم را روشن کند . سکه در هر دوره نماینده عادات ، آداب ، خط ، زبان ، هنر ، مذهب ، تمدن ، ثروت ، ورشکستگی و ارتباطات تجاری هر ملت و مملکتی است ، یعنی منبع اطلاعاتی صحیح و دقیق از دنیای قدیم ، یعنی از دورانی که آثار هنری ، ابنیه ، معابر و مقابر ویران قدیم را از روی قرنیه به طور ناقص و گاهی با تصور از آنچه از بنا به جا مانده تعمیر و تا حدی به صورت اصلی درآورند و با حقیقت زمان تطبیق دهند . در این قسمت سکه ، حلال مشکلات شده و کمک شایانی به تاریخ هنر دنیای قدیم نموده است . روی اغلب سکه های یونان صورت خدایان افسانه ای و بناهای تاریخی مانند : کولیزه (محل نمایش جنگ حیوانات وحشی با انسان) یا اکروپل آتن (خرابه های آتن که در بلندی روی تخته سنگی عظیم قرار گرفته است) و غیره منقوش گردیده است . این نمونه ها دقیق و ظریف برای بناها و نقص و شکستگی مجسمه ها مطابق اصل بزرگترین کمک و راهنما شده اند . قسمت مهمی از آثار هنری ساسانی که فلزکاری و زرگری است و خوشبختانه قطعاتی بسیار جالب از صحنه های شکار ، رزم و بزم از حفاریها بدست آمده است و بواسطه تطبیق با سکه های آن دوره که تصویر کامل هر یک از سلاطین به طور دقیق و ظریف از تزئین سر و سینه ، آرایش مو و تاج است می توان این شاهکارهای هنری را با صداقت شخصی و منتسب به هر یک از شاهان واقعی نمود

. (قسمت مهمی از این ظروف نقره و طلا در موزه لنینگراد است. (

قبل از پیدایش سکه:

قبل از اختراع و ایجاد سکه با وزن صحیح و مقدار معین فلز ، ارتباط و داد و ستد مردم از راه مبادله صورت می گرفت . تمدنهای قدیم بدون آشنایی با سکه ، زندگی تجارتی خود را از راه مبادله می گذراندند . در روی نقاشی ها و کنده کاری ها مصر قدیم ، صحنه های معاملات و داد و ستد بوسیله معاوضه صورت گرفته است دیده می شود . در اوستا درباره مزد کارگران یا گرفتن جریمه از چهار پایان ذکر شده است . برای پرداخت دست مزد یک پزشک برای درمان کدخدایان یک گاو و برای شهربانان یک اسب خوب و برای پادشاهان یک گردونه چهار اسبه و برای زنان به ترتیب یک ماده الاغ ، یک ماده گاو و یک ماده شتر مقرر می کرده اند.

Page 12

www.antique-book-treasure.ir

اشکال کهن پول:

استفاده از اشکال اولیه پول در جهان سوم و شمال آمریکا سابقه دارتر است . اسناد و مدارک بیشتری مبنی بر استفاده از پول در این مناطق نسبت به اروپا وجود دارد . در کنار چیزهایی که به عنوان پول مورد استفاده قرار می گرفتند ، استفاده از مهره در شمال آمریکا ، صدفهای کاوری در افریقا و آسیا و دندانهای نهنگ از همه رایج تر بوده است . در جامعه فیجیان هدایای ، دندان نهنگ بخش مهمی از مراسم های خاص بودند . دندانهای نهنگ ) Tambua گرفته شده از کلمه ( Taboo بودند که اهمیت مذهبی داشته و تا اواسط دهه 1960 به عنوان پول مصرف داشته است . در دوره هومر شاعر معروف یونانی چهار پایان اساس قیمتها بوده اند . دولتها برای جلوگیری از تقلب در عیار سکه ها ، علامت مشخصی را بر روی شمشهایی که وزن معین داشتند ضرب می زدند که در حقیقت این علامت گذاری اولین قدم برای ایجاد سکه می باشد . معادن مس قبرس یکی از مهمترین عایدی این ناحیه بوده است . و در الواح مصری متعلق به 14000 یا 1600 ق . م در دوران سلطنت فرعون مصر آمنوفیس سوم یا آمنوفیس چهارم از واردات مهم مس از قبرس به مصر سخن رفته است . در بعضی از الواح شاه قبرس در قبال معاوضه شمش های مس از فرعون خواسته که نقره برایش بفرستد.

هدف از ایجاد سکه:

نخستین هدف از ایجاد سکه قومیت ، حاکمیت و استقلال و آزادی بوده است . در آن زمان از جمله وسایل آسان کردن مبادلات و تجارت به حساب می آمد و شاید بتوان گفت بعد ها این جنبه بر جنبه های دیگر برتری یافت.

پیدایش سکه:

سکه عبارت است از یک قطعه فلز به وزن معین که روی آن علامت رسمی دولت یا حکومتی که عیار و وزن آن را تعهد می کند ، منقوش شده است . روایات در مورد اولین سکه ها متفاوت است و اکثر دانشمندان سکه شناسی نظر هرودت را که مردم را نخستین کسانی می داند که سکه ضرب کرده اند را قبول دارند . نخستین سکه های لیدی مخلوطی از طلا و نقره که به آن الکتروم می گفتند ساخته شده بود که بر روی آن شیارهای موازی و پشت سکه چند فرورفتگی حک شده و گاهی در بعضی از این فرورفتگیها نقش حیوانی که شبیه روباه است دیده می شود . در دوره کرزوس سکه های معروف کرزوئید ایجاد گردید که می توان آن را اولین سکه حقیقی دانست زیرا هم دارای جنبه هنری است و هم تمام شرایط سکه تا به امروز نیز در آن مراعات شده است . ایرانی ها پس از فتوحات پی در پی در آسای صغیر به وجود سکه و لزوم آن پی بردند ولی پادشاهان هخامنشی چون کمبوجیه و کوروش به ضرب آن اقدام نکردند ، اما به شهرها و ممالکی که تابع ایران شده بودند اجازه دادند که به ضرب سکه محلی خود ادامه دهند . داریوش اول برای اولین بار در ایران یه ضرب سکه های طلا و نقره اقدام نمود و سکه های طلا دریک و از طلای خالص و به وزن 8/41 گرم و شکل نقه 5/6 گرم است . داریوش هم برای ترتیب اوزان تناسب طلا و نقره را ( به ) را به کار برد و چون در یک 8/41 گرم با وزن 112 گرم نقره مطابقت می کرد و این وزن برای گردش در تجارت و کسب سنگین و غیر حمل بود ، از این رو به ده قسمت تقسیم نمود و هر سکه 11/21 گرم وزن داشت . در این صورت سکه نقره 11/21 گرم با یک سکه طلای دریک 8/41 گرمی مطابقت می نمود . ولی داریوش برای سهولت امور معاملاتی سکه های نقره را به نصف وزن تقلیل داد که همان شکل معروف است که 5/6 گرم است ، بنابراین بیست شکل نقره ارزش یک دریک طلا را داشته است.

ضرب سکه در چین پس از کشورهای دیگر متداول گردید ولی چینیها خودشان مستقلا^ً مبادرت به این کار کردند و آنرا از ملل دیگر یاد نگرفتند . ژاپنی ها و کره ای ها ضرب سکه را از چین اقتباس نمودند . اصول فنی ضرب سکه در ضرابحانه های قدیم

Page 13

www.antique-book-treasure.ir

: حسن احتیاج در امر تجارت و داد وستد مردم قدیم را بر انگیخت که از فلزات استفاده کنند و بوسیله ان معاملات خود را انجام دهند . ابتدا فلز را به شکل تبر ، طقه ، دیگ و خنجر به کار می برند و بعد با پیشرفت تمدن مس ، آهن ، برنر ، طلا و نقره را به صورت شمش ، طقه دراورند . برای آنکه قطعات سکه هم وزن ، هم شکل و هم نقش باشد ، اصولی بود که باعث پیدایش ضرابخانه شد . سکه را بوسیله سر سکه ضرب می کردند ، سر سکه که استوانه ای شکل یود ، و از برنز یا آهن ساخته شده و در یک طرف آن نقش مورد نظر حک گردیده بوده ، بر روی سندانی فلزی قرار می دادند ، فلز را که کمی گرم شده بود ، و قابل اثر ، بر روی آن گذاشته ، بعد سر سکه را از طرفی که منقوش بود بر روی آن قرار داده ، بعد از تنظیم آن چکش را با شدت می زندند ، تا اثر نقش بر روی سکه نقر گردد . با ضرب سکه در ایران مبادلات بازرگانی بین المللی راحت تر ، روانتر و سریعتر شد . و این امر تحولی بزرگ در امر اقتصاد و تجارت بود . سکه قدمتی بیش از این تاریخ داشت و متجاوز از یک قرن قبل از ایجاد حکومت هخامنشی ، برای اولین بار در یونان متداول شد و به دنبال آن لیدیاییها از یونانیها ضرب کردن سکه را فرا گرفتند و آن را در داد و ستد به کار بردند . پس از فتح لیدی به وسیله کوروش ، ضرب سکه به همان ترتیب در ضرابخانه های سارد ادامه یافت . هنگامی که داریوش به پادشاهی رسید و پس از فرونشاندن اغتشاشات اولیه ، به ضرب سکه پرداخت که به دریکا مشهور شدند . سکه ها از جنس طلا و نقره بودند و سکه های طلا مخصوص داریوش بود . از آن پس ، در سراسر امپراطوری سکه فقط به نام داریوش ضرب می شد . لازم به توضیح است که اکثر مورخان لیدیها را اولین قومی می دانند که سکه ضرب کرده اند.

جنس سر سکه ها:

چون جنس سر سکه از آهن یا برنز بود اغلب پس از استعمال زیاد حالت ساییدگی پیدا می نمود . چنانچه این سائیدگی در بعضی از سکه ها مشاهده می شود . از این رو ضرابخانه ها بایستی سر سکه های متعددی داشته باشند تا بتوانند به موقع از آنها استفاده کنند.

جنس فلزات:

قسمت مهمی که در سکه قابل ملاحظه می باشد نوع و جنس فلزات است . چون در دوران بسیار قدیم از عهده تصفیه بر نمی آمدند و نمی توانستند آن حد را که لازم بود فلز را خالص کنند و از موادخارجی جدا نمایند . ناچار فلزات را به همان وضعی که استخراج می شده به کار می بردند . برای اولین بار در حدود هزاره چهارم استعمال آن بیشتر گردید ، چنانچه مس را ذوب کرده و با آن اشیایی مانند تبر و خنجر ساختند . در مصر در هزاره پنجم یا ششم قبل از میلاد ، عصر فلز شروع شد . جنس فلز هر محل اغلب معرف وضع اقتصادی و قدرت مالی آن می باشد ، مثلا^ً سکه های هخامنشی علاوه بر آن که مزد مزدوران خارجی بود ، در سراسر یونان نیز در جریان بود و با کمال میل و رغبت خارجی ها متاع و کالای خود را در مقابل دریافت آن به فروش می رساندند . از آین رو جنس فلز تأثیری فراوان در گردش سکه داشت و اساس مهم اقتصاد در دنیای قدیم تا به امروز بوده است.

اوضاع اقتصادی و واحد پول در بابل:

تسلط ایرانیان در بابل امور بازرگانی بابلیان را از جریان عادی خارج ننمود ، منافع و نزول پول در حدود 20 درصد بود نقره واحد پول محسوب می شد و گاهی در مقابل طلا نیز معاملات انجام می گرفت اما مسکوک طلا معمول نگشته بود . مس مدتی جای نقره را گرفت ولی بعداً متروک گردید . پول که ساده ترین روش و وسیله مبادله است اولین بار در لیدی بوجود آمد و در آغاز قطعه فلزی بود ، مخلوط از تقره و طلا ( 30 درصد این سکه ها نقره بود ) که هر شهر علامت خود و یا تصاویر دیگری

Page 14

www.antique-book-treasure.ir

را بر آن نقش می کرد . شهرهای یونانی واسطه انتقال آن به یونان شدند . در نتیجه رواج پول ، رژیم سیاسی و اجتماعی که از قرنها پیش در اژه معمول شده بود . متزلزل شد . و جای خود را به رژیم جدیدی داد . » کروزسی پادشاه لیدی دو نوع سکه طلا

• یک نوع سکه نقره رواج داد . نوع اول طلای خالص، استاتر 8/17 گرم ـ نیم استاتر 4/08 گرم ـ استاتر 2/72 گرم ـ استاتر 1/36 گرم ـ 0/68 گرم ـ سکه های نقره : استاتر 10/89 گرم ـ نیم استاتر 5/44 گرم ـ استاتر ( ترتیه ) : 3/63 گرم ـ استاتر ( هکته ) : 1/81 گرم ـ استاتر ( همی هکته ) : 0/90 گرم . بدین ترتیب یک استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت

• ده سکه نقره به وزن 108/90 گرم با یک استاتر طلا به وزن 8/17 گرم مبادله می شد . با رعایت نسبت یک به سیزده»

سکه های هخامنشی:

در میان پادشاهان باستانی کمتر فرمانروایی را می یابیم که مانند داریوش به این خوبی دریافته باشد که کامیابی یک ملت باید بر بنیاد اقتصادی سالم گذاشته شود . داریوش می دانست که ابتدا باید یک دستگاه منظم از وزنها و اندازه ها داشته باشد . یک نمونه رسمی از این اندازه ها ارش شاه است که مانند خط کشی از سنگ آهن سیاه با اندازه 118 اینچ است و نام و عنوان داریوش روی آن اصل اعتبار آن را نشان می دهد . بعضی تصور کرده اند که داریوش اولین کسی است که نخستین سکه ها را در ایران رواج داد . داریوش بی آنکه سکه های سابق را از رواج اندازد ، پولی به اسم در یک در ایران رواج داد . این سکه طلا از سکه طلای کرزوس که در لیدی زده می شد سنگین تر بود . مقارن با این سکه طلا پولی از نقره زدند که به شکل یا سیکل معروف است . وزن سکه های نقره 5/6 بود ، بنابراین می توان استنباط کرد که نسبت نقره به طلا در آن زمان یک به سیزده و ثلث بوده است . مسکوکات ذکر شده در ایران و ممالک تابعه رواج داشت و مالیات ها و حقوق ساخلوها و غیره با این سکه ها پرداخت می شد . ولی باید در نظر داشت که دریک را کم سکه می زدند و در مجموع پول مسکوک در خزانه های ایران بیشتر از شمش بود . به همین جهت عده دریک هایی که تا زمان ما باقی مانده است کم است . ظاهراً ساتراپها مجاز بودند سکه نقره کم ارزش و مس برنند ، این نوع سکه ها غالباً در آسیای صغیر و فینیقیه زده می شد . ولی در سکه های مزبور در خارج از ایالت آنها حکم جنس را داشت . سکه طلا فقط همان دریک بودند که فقط شاه می توانست ضرب کند ، روی سکه های هخامنشی تاریخ نیست اما از صورت شاهان می توان تاریخ آنها را تقریباًمعین کرد . حدس می زنند که اولین سکه داریوش در سال 516 ق . م زده شده است

. بر یک طرف دریکها صورت تیراندازی از پاریس است که یک زانو را به زمین زده و زه کمان را می کشد . دو دریکی و نیم در یکی خیلی کم به دست آمده است . از نوشته های مورخین یونانی معلوم است که طلا و نقره را در خزانه شاهان غالباً به صورت شمش حفظ می کردند و هر زمان که لازم می شد ، شمش را به صورت مسکوک در می آورند .در دوره هخامنشی پایه پول بر طلا بود ، و خود دریک هم به معنای طلایی ( زریک ) است . از ضرابخانه های ایران اطلاعاتی در دست نیست ولی سکه های کم ارزش نقره در مستعمرات یونانی ، آسیای صغیر و فینیقیه زده می شد . داریوش نسبت به سکه ها و بدون غش بودن آنها بسیار حساس بود ، چنانچه هرودت می گوید : یکی از عواملی که آریانه حاکم مصررا اعدام کرد این بود که سکه ای از نقره زد که کامل العیار بود ، اگر چه ولات حق زدن سکه نقره را داشتند ولی کامل العیار بودن سکه ها داریوش را خوش نیامد ، زیرا او می خواست کاری کرده باشد که هیچ یک از سلاطین قبل از او نکرده باشند . داریوش علاقه داشت که عیار پول طلا ( دریک ) و پول نقره شکل همیشه یک اندازه باشد و هیچ نقطه ای از امپراطوری ایران در پول طلا و نقره بیش از میزان مقرر غش نمی زدند . به همین جهت پول ایران مرغوب ترین پول دنیای قدیم بود و مورد اعتماد تقریباً تمام کشورهای دنیای قدیم بود . حتی اگر داریوش متوجه می شد که ضرابخانه ها که زیر نظر ساتراپها کار می کردند بیش از اندازه در سکه ها غش زده اند ، به شدت برخورد می کرد ، نمونه آن والی باختر بود که به شدت مورد مجازات قرار گرفت . » داریوش نوع سکه ها را برای جانشینان خود معین کرد . روی سکه شاه لاغر با ریش ، در حالت نیم دوان ، نیم خم شده است . او جامه شاهانه بر سرش که کمی خم شده تاج جنگی است . در دست راستش نیزه ای با ته حکفت که نوک آن پایین است . از روی شانه راستش چسبیده ؛ روی شانه چپش ترکشی است ، و در دست چپش کمان زه داری است . به این سکه ها که اغلب برای رشوه دادن به سیاستمندان یونانی به کار می رفت نام کمانگیر داده بودند . بعد ها در نوع دیگری از این سکه ها یک خنجر کوتاه آخته افزوده شد

. مانند سکه های کهن تر لیدی ، پشت آنها فقط چهار گوش جای مهر را دارد ؛ سکه های سیمین فقط نشان جای ابزار مهر را دارد . از مقدار هنگفت فلزهای گرانبها که همچو باج دریافت می شد ، فقط مقدار کمی را سکه می زدند ، و مانده آن را به صورت شمش اندوخته می شد . به همین دلیل بهنگامی که اسکندر خزانه های شوش را تصرف می کند با مقدار زیادی شمش روبرو می شود . در بین سکه های هخامنشی ، به سکه هایی بر می خوریم که از لحاظ هنری ممتازند ، دریک روی سکه ها شاه سوار بر اسب و بر روی دیگر نقش کشتی نقر شده است . پس از داریوش کبیر بعضی از ممانک و ساتراپها ، البته به ندرت اجازه یافتند که جداگانه سکه ضرب کنند ، روی سکه به خط و زبان آن منطقه ای بود که سکه را در آنجا ضرب می کردند . اما

Page 15

www.antique-book-treasure.ir

بیشتر به خط آرامی بود . زیرا خط میخی مخصوص کتیبه ها بود و برروی سکه به کار نمی رفت . در این دوره تهیه و به کار اندازی سکه در معاملات نه تنها در امور بازرگانی داخلی و خارجی تسهیلاتی فراهم کرد . بلکه به توسعه بانکها که به تدریج رونق می گرفتند نیز کمک مؤثری کرد . در اواخر عهد هخامنشی دو دریکی نیز ضرب می شد . بر روی سکه های داریوش نقش یک کماندار پارسی که همان پادشاه بود حک می شد . از آن پس یونانیها به دریک نام عمومی کماندار را دادند . چنانچه اژه زیلاس فرمانده اسپارت گفت که مراده هزار کماندار پارسی بیرون می کنند که منظور کمانداران بود که روی سکه های طلا نقش بسته بودند . سکه های نقره داریوش ِشِکل بود و یونانیها آن را در خم نا م نهادند . در زمان خشایارشا دو سوم مزد را جنس و یک سوم را با سکه پرداخت می کردند و بدین ترتیب پس از تقریباً نیم قرن از ضرب اولین سکه ، پول توانست جای خود را در معاملات گوناگون باز کند . همواره بر اثر ورود مسکوکات ، تجارت داخلی شاید سریعتر از تجارت خارجی توسعه می یافت . همچنین سکه ، فعالیت بانکها را توسعه داد . شاهنشاهی هخامنشی برای بانکها امکاناتی بوجود آورد که تا آن زمان سابقه نداشت . در زمان هخامنشیان بانکهای خصوصی تأسیس شد . شاهان هخامنشی خراج را به شکل زیر انبار می کردند . آنها طلا یا نقره را ذوب می کردند و درون کوزه ای می ریختند . وقتی که کوزه پر می شد ، آن را انبار می کردند و هنگام نیاز آن قدر که لازم بود از کوزه ها را می شکستند و سکه ضرب می کردند . هنگامی که اسکندر شوش را تصرف کرد ، با مقدار زیادی شمش خام روبرو شد که خام نگهداری می شد . درباره خراج در زمان کوروش و کمبوجیه هیچگونه ضرورت وجود پول را ایجاد نمی کرده است چون اقوام خراج خود را به صورت فلزات گرانبها پرداخت می کردند . با وجود این سکه های طلایی لیدی بوسیله هخامنشیان مورد استفاده قرار می گرفتند . البته این امکان هم وجود دارد که کروز ئیدهای نقره منحصراً در زمان تسخیر سارد بوسیله کوروش ضرب و رایج شده و به این ترتیب عملا^ً نقش پول پادشاهی را بازی کرده باشند.

سکه های خشایار شا : نقش مهمولی سکه های شاهنشاهی ، اختلاف تصوییر این شاهنشاه با تصویر داریوش اول به واسطه بزرگی سرو بر جستگی گونه و ریش بلند و نوک تیز واضح است . پشت سکه فرورفتگی نا منظم و مستطیلی شکل می باشد . ِشِکل ( نقره ) به وزن 5/55 و دریک خشایار شا به همین طرح و به وزن 8/40 گرم است.

سکه های اردشیر اول : سکه های اردشیر اول با جزئیات کمی نسبت به سکه های پدرش خشایار شا اختلاف مختصری دارد . روی سکه نقش معمولی سکه های شاهنشاهی ، تاج کمی بلندتر از تاج خشایار شاو ریش مرتب و مستقیم تا روی سنه آمده است . و موهای سر در پشت گردن برگشته و انبوه می باشد . پشت سکه فرورفتگی نا منظم در وسط دارد ، ( نقره ) به وزن 5 گرم می باشد.

سکه های داریوش دوم : روی سکه نقش معمولی سکه های شاهنشاهی ، نیم رخ داریوش دوم با ریش مجعد و در همو موهای ترک ، ترک که در پشت گردن به موازات هم ریخته شده است و بر روی سر وی تاج بلند با دندانه نوک تیز قرار دارد و قیافه او شکسته و پیر است . پشت سکه مانند سکه های اردشیر است.

سکه های اردشیر دوم : » برای تمیز دادن سکه های اردشیر دوم و صحت تشخیص آنها بهترین وسیله مقایسه آنهاست با سکه های سلاطین تابع یا ساتراپهای آن دوره است . چنانچه از روی سکه های شاه صیداتیسافرن ساتراپ سارد ( که در یک طرف سکه تصویر این پادشاه منقوش است ) می توان سکه های اردشیر دوم را به خوبی تشخیص داد و تنظیم کرد . روی سکه نقش معمول سکه های شاهنشاهی است ، نیم رخ اردشیر دوم با تاج کوتاه و موهای جمع شده در پشت گردن ، برخلاف معمول سکه ای از اردشیر بدست آمده است که در حال کشیدن کمان است . پشت سکه به شکل مربع و دارای کنده کاری نا منظم می باشد. »

سکه های اردشیر سوم : » نقش معمولی سکه های شاهنشاهی ، نیم رخ اردشیر با ریش بلند و نوک تیز با موهای پر پشت که گوشها و پشت گردن را به خوبی پوشانده است و تشخیص سکه های این شاهنشاه با مقایسه سکه های سلاطین ممالک تابع مثل اواگوراس دوم که در یک طرف سکه نقش اردشیر سوم باشد ، بسیار سهول است . پشت سکه فرورفتگی نا منظم دارد . سکه ای از این پادشاه مکوجود است که به جای آنکه مانند معمول نیزه به دست داشته باشد دستش را بلند کرده است.

Page 16

www.antique-book-treasure.ir

سکه های داریوش سوم : این شاهنشاه علاوه بر دریک و ِشِکل ، دو دریکی و نیم در یکی نیز سکه زده است و نقش روی سکه بیشتر به وضع معمولی می باشد . گاهی کماندار که شخص شاهنشاه است ، به جای نیزه خنجر به دست گرفته است . در پشت سکه برای نخستین بار به جای مربع فرورفته نا منظم دو هلال و برجستگی های موجی شکل یا قسمتی از بدنه کشتی نفر گردیده است . سکه های این شاهنشاه پس از انقراض امپراطوری هختامنشی نیز رایج بوده و مانند مظهر ملیت ایران تا مدتی ضرب آنها ادامه داشته است.

اسکندر:

در گذشته چنین می پنداشتند که اسکندر در یکسان کردن پولهای سراسر شاهنشاهی خویش با برابر ساختن میزان زر و سیم بر پایه سکه های آتنا کوشش به جای آورده باشد . به جای آورده باشد شاید می خواست ستاتر زر را که برابر با 20 در خم بود به جای دریک تثبیت کند . منتها نسبت سیم به زر را به جای هخامنشی بر پایه 10 : 1 قرار دهد . این پندار کهن را می توان زد که از آنجا که اسکندر نه می توانست یک چنین یکنواختی در شاهنشاهی خویش پدیدار کند و نه چنین کاری را کرد . کار گاههای درم زنی گذشته همچنان به کار ادامه دادند و خزانه داری کشور همچنان که دوران هخامنشی بود بر جای ماند . پول و سکه های نقره در سراسر دنیای هلنی وضع اقتصادی را دگرگون ساخته بود به طوری که ازدیاد پول باعث تورم شده بود . ارزش طلا و نقره تقلیل پیدا کرد و به طوری که نوشته اند در عصر سلوکوس اول طلاهایی که در اثر فتوحات از ایران خارج شده بود ، بعداً به علت رونق تجارت به ایران بازگشت و مواد اولیه مانند چوب و فلزات که ایران و هند از تهیه کنندگان آن بودند بسیار مورد تقاضا بود و مبادلات بیشتر شامل اشیاء از جمله احجارکریمه و جواهر و ادویه و داروهایی که از هند تا حدود برتانی ( در مغرب فرانسه ) صادر می شد بودند . بازرگانی حیات اقتصادی یونان را تشکیل می داد . بازرگانی بود که ثروتهای زیاد در شهرهای بزرگ بوجود آورد و جمعیت روز افزون شهرها را اشتغال به کار می داد . نقل و انتقال پول دیگر ، اکنون کاملا^ً جای معامله جنس را که چهار صد سال پس از ضرب اولین سکه رواج داشت گرفته بود . بانکدارها به دولت و مردم اعتبار می دادند

. در زمان حکمومت سلوکیان سکه های نقره در بابل ضرب می شد و در بازار مبادله می گشت. زمانی که سکه های نقره جهت نیازهای نظامی در نبرد علیه سوریه مورد استفاده قرار گرفت و سکه های نقره را از بابل خارج کردند . سکه های مسی رواج یافت . از دوران سلوکوس اول یک سکه نقره 4 درهمی به دست آمده که بر روی آن فیلی را نشان می دهد که احتمالا^ً از جمله فیلهایی بوده کهچاندرا گوپا از خاندان مویاها به وی هدیه کرده است . درباره ایجاد پادشاهی باختر در عهد سلوکی اطلاعاتی به کمک سکه ها باقیمانده ، از این دوره به دست آمده است. این سکه ها از چهل فرمانروایی یونانی است که در باختر و یا شمال غربی هند حکموت می کردند . در واقع سکه شناسان تاریخ دودمانهای این سامان را از روی سکه های مذکور باسازی کرده اند . هنگامی که اسکندر ، جانشین پدرش گردید ، خزانه مقدونی عبارت بود از شصت تالان مسکوکات نقره و چند جام طلا و نقره . حال آنکه قرض پادشاه مذکور به پانصد تالان بالغ می گشت . فقر خزانه بدلیل لشکرکشی های فیلیپ بود ، زیرا آنچه را به دست می آورد خرج لشکرکشی می کرد . خود اسکندر هم بعد از فوت پدر برای حمله به ایران ناچار به قرض شد و هشتصد تالان قرض کرد . البته این فقر مالی دیری نپائید و با تصرف ایران و خزانه های بابل و شوش و تخت جمشید اسکندر ثروت زیادی بدست آورد .فتوحات اسکندر در ایران موجب متوقف شدن کار ضرابخانه ها نگردید ،وآنها همچنان به کار خود ادامه می دادند . » سکه های اسکندر بدین طرح می باشند : استاتر طلا که در یک طرف آن تصویر اسکندر به وضع آتنا با کلاه خود به چشم می خورد و در طرف دیگر الهه فتح با بالهای گشاده ایستاده است . چهار درهمی های معروف که تصویر نیم تنه اسکندر به طرز هراکلس که کلاهی از پوست شیر نمد به سر دارد ، بر روی آنها نقش شده است و در پشت سکه زئوس خدای بزرگ یونان بر روی تخت نشسته و عصای قدرت و سلطنت مطلق را به دست گرفته است و نام اسکندر به خط یونانی در کنار سکه است.»

سکه های اشکانی:

Page 17

www.antique-book-treasure.ir

به طور کلی اسناد و مدارک زمان اشکانی بسیار اندک است . سکه های سلاطین اولیه اشکانی تنها معرف نام و لقب پادشاه است . همین امر تطبیق سکه های دوران اشکانی را دچار اشکال کرده است . از اوایل قرن اول قبل از میلاد نام شخص در روی سکه ها نقش گردید و از سال 137 قبل از میلاد سکه ها را با قید تاریخ که مبدأ آن سال 1312 قبل از میلاد یعنی تأسیس سلسله سلوکیها بود ضرب می کردند . از زمان سلطنت بلاش اول 57) ـ (51 م بتدریج برای نوشتن روی سکه ها از الفبای آرامی به جای یونانی استفاده کردند . اساس پول دولت پارت بر نقره بوده است که تقلیدی از پول سلوکیان شمرده می شود ولی از قرن دوم پیش از میلاد ایشان مبنای مستقلی برای پول خود ایجاد کردند ولی از لحاظ تسهیل تجارت و داد و ستد و خویش با روم ، پول خود را از حیث وزن با دینار روحی برابر ساختند . در آن زمان تاریخ سکه های پادشاهان پارت از مبدأ عهد سلوکیان احتساب شده و نوشته های آنها به یونانی بوده است . در قرن اول میلادی نوشته های پارتی (آرامی) بر سکه های پارتی پدید آمد و در عین حال جنس فلز سکه ها به بدی گرائید و از وزن آنها کاسته شد . برخی پادشاهیهای کوچک و تابع نیز به نام خود سکه ضرب می کردند . » در روزهای خیزش پارتیان در سال 238 ق . م پولی که در بخش شمالی ایران در گردش بود ، همانند پول بقیه امپراتوری سلوکی بود . اما سکه خانه های باکتریا و هکاتوم پولیس رفته رفته ترجیح می دادند که در ناحیه آنها دراخم رواج یابد ، در صورتی که میان پادشاهیهای انتیوخوس یکم و سوم در اکباتان سکه ای با این جنس و واحد ضرب نمی کردند و در عوض بر زدن سکه های چهار عرضی بیشتر تأکید می رفته است . وزن استانده ای که برای سکه ها در نظر می گرفتند برگرفته از نظام آتیک بود چنانچه در سده سوم پیش از میلاد وزن دراخمها به حدود 4 گرم رسید . نقش رسمی روی این سکه های سلوکی تصویر بر پادشاه بود که پشت سکه نیمرخ چپ آپالون را نشان می دهد که بر قبه سپر نشسته و کمانی در دست دارد

. بیشترین سکه های پارتی که اکنون موجود است از گنجینه ای در دوره اترک که در باختر بجنورد قرار دارد بدست آمده است . فرسوده ترین سکه ها و بنابراین نخستین گروه از سکه های پارتی نیم رخ راست سری بدون ریش را روی سکه نشان می دهد که با شلقی بر آن نهاده است و بر پشت آن طرف چپ تیراندازی در جامعه مهرانشینان نقش گردیده که بر پایه ای نشسته و کمانی بدست گرفته است . طرح و ساختمان این سکه ها (پارتی) از سرمشق هلینستی کان و بیش پیروی می کند. »

مهرداد اول : بعد از شکست آنتیوخوس در مغنسیا حدود 190 ق . م زنجیرهایی که یونانیان بر دست و پای پارت بسته بودند سست شد و امکان به گردش درآمدن پولی مستقل برای پارت فراهم شد . مهرداد یکم که در حدود سال 171 ق . م بر تخت نشست عامل اصلی گسترش سیاسی پارت بود . سکه های این پادشاه در درجه اول تصویر چهره ای بدون ریش که با شلقی بر سر دارد نقش شده که تقلیدی از سکه های سابق است ، اما بعدها نیم تنه ای با آرایش مشابه جانشین آن می شود . و در پشت سکه تیراندازی بر سپرآپولون نشسته نه بر روی چهار پایه. اکباتان در سال 148 ق . م بدست اشکانیان افتاد ، اما همینکه سکه خانه با اهمیت این شهر به دست مهرداد افتاد از تسهیلات آن بهره مند گردید . شمار زیادی سکه برنزی ضرب گردید . سرانجام سال 140 ق . م نیروهای پارتی بین النهرین را با شهر معروف آن سلوکیه کران دجله به تصرف درآوردند . در اینجا نیز سکه های مهرداد مستقیماً از سکه های پادشاهانی که به تازگی بیرون رانده شده بودند تقلید می کنند.

فرهاد دوم : نخستین سکه های فرهاد دوم پسر جوان مهرداد ظاهراً در سکه خانه شوش در الومایی زده شد . چهار دراخمیها بالاخص (با طرح آپولون که بر قبه سبز نشسته بر پشت سکه) دقیقاً از سبک سکه های کمنسکیرس پادشاه محلی پیروی می کنند . بخش عمده سکه های فرهاد ، دراخما ، سکه های سیمین و برنزی هستند که در ایران زده می شدند . تصویر روی سکه تنها ریش کوتاهی دارد و تیرانداز پشت آن دارای نوشته » شاه بزرگ ارشک ، پدر خدا است که لقب اخیر به رساندن مهرداد به مرتبه خدایی اشاره دارد . « یک نوآوری حضور نام سکه خانه ها بر پشت سکه هاست . سکه خانه اصلی اکباتان بی گمان در پیروی از رسم سلوکیان از این نشانه ها چشم پوشیده یک دراخم که شاید در این شهر ضرب گردید . دوست دار پدر را جانشین پدر خدا می کند . مقران 13 ق . م انتیوخوس هفتم به بین النهرین تاخت ، اما سرانجام شکست یافت و در سلوکیه سکه هایی که ویژگی سبک یونانی را داشتند به افتخار پیروزی فرهاد ضرب گردید . فرهاد دوم در جنگ با صحرانشینان کشته شد . هوسپا یوسین پادشاه خاراسن از گرفتاری اشکانیان در مرزهای خاوری استفاده کرد و به بین النهرین تاخت ، اولیایی سکه خانه سلوکیه که سرگردان بودند ، که چه کسی را به رسمیت بشناسد ، سکه هایی با تصویر مهرداد یکم ضرب کردند ، که مدتها پیش در گذشته بود و بدین وسیله وقت کشی می کردند.

مهرداد دوم : مهرداد دوم فردی ممتاز و لایق و مدبر بود . او که لقب کبیر دارد ، خود را بر روی سکه هایش به یونانی تئوپاتور (پدرخدا) می نامد ، این پادشاه با وجود برخورد با مشکلات فراوان و وضع آشفته ای که شاهنشاهی پارت داشت . توانست از

Page 18

www.antique-book-treasure.ir

لحاظ مختلف از حمله سرکوبی قبایل و مغلوب ساختن سکاها و انعقاد معاهده با امپراتور چین و سامان دادن به وضع ارمنستان و به اطاعت واداشتن فرمانروایان یونانی باختر ایران را تبدیل به یک قدرت بزرگ جهانی می کند.

سکه های مهرداد دوم : از مهرداد دوم سکه های متنوعی باقی مانده است که از لحاظ تزئینات و نوع تاج با هم تفاوت دارند . در یکی موهای سر او لوله شده و از روی پیشای شروع و پشت سر ختم گردیده است . و به جای تاج نوار ساده ای به سر بسته که در پشت سرآویزان است . در نوع دوم موها به زیر تاجی گرد که با دو زبانه گوشها را پوشانیده ، قرار گرفته است ، و تاج از سه ردیف مروارید و گلی به طرح ستاره تزئین شده است . بر روی سکه مهرداد القاب مختلفی مانند اپی فانوس (نامی) اورگت (نیکوکار) و دکایو (دادگر) به کار رفته است . همچنین بر روی بعضی از درهم ها به جای کلمه شاه ، شاهنشاه به کار رفته است

. بر مسکوکات اشکانی علامت شهری که سکه زده شده ، مشخص است ، از این طریق می توان فهمید چه شهرهایی ضرابخانه داشته اند . بر سکه های پراتی علاوه بر زمان و خط یونانی ، ندرتاً حروف آرامی هم مشاهده می شود . نوشته های یونانی روی سکه ها در اوایل حکومت پارت خوب است ولی از اواسط آن و اواخر این حکومت نوشته ها ضراب می شود . علت آن است که چون ضرابخانه های جدید زده شد که استادان آنها غیریونانی بودند ، چون زبان یونانی را بلد نبودند ، از سکه های یونانی تقلید کردند ، با بهتر است گفته شود نوشته های آنها را تقلید می کردند . محققین این نوع سکه ها را مسکوکات شده اند بربری می گویند . سکه هایی که از مهرداد دوم باقی مانده او را دارای چشمهایی درشت ، بینی بزرگ روحی و کلاه مروارید دوخته با نیم تاجی به صورت اشعه خورشید بر سر دارد . لقب او بر روی سکه هایش » تئوپاتور « یعنی پسر خدا و » نیکاتور « یعنی فاتح آمده است.

سنتروک : سنتروک در سن 80 سالگی به پادشاهی رسید و گمان می رود وی برادر اشک ششم مهرداد اول باشد . بر روی سکه ها تصویر وی با ریش پر و سبیل بلند و قیافه ای نجیب مشاهده می شود . تاج وی کلاهی است مدور که از سه ردیف با مروارید تزئین شده بود . و در وسط آن قطعه جواهر به شکل ستاره نصب است . بر پشت سکه نقره است : شاه بزرگ ، دوستدار پدر.

فرهاد سوم : از فرهاد سوم دو نوع سکه موجود است . نوع اول تصویر وی با تاجی ساده که از نواری که دور سر بسته شده و در پشت سر گره خورده است ، تشکیل یافته است . نوع دوم که بسیار مجلل می باشد . تاج مدوری است که زبانه ای روی گوش و زبانه دیگر پشت سر را پوشانده است . دور و لبه تاج از مروارید تزئین گردیده و شعله های آن از قسمت مرور ساطع است و در وسط تاج قطعه ای از گوهر گرانبها به شکل شعله نصب است . تصویر فرهاد و قیافه برازنده او با چشمان درشت و بینی کمی منحرف و سبیل و ریش پر نشان می دهد . بر گردن فرهاد سوم دو ردیف گردن بند قرار دارد و حاشیه قبا از در و گوهر تزئین یافته است.

مهرداد سوم : فرهاد سوم با توطئه پیران خود ، مهرداد و ُاُرْد از سلطنت بر کنار و حتی بنا بر عقیده عده ای از مورخین فرزندان ناخلف او را مسموم کردند . در بین دو پدر کش جنگ درگرفت و مهرداد برادر بزرگتر بر تخت نشست . ولی به دلیل تندخویی و سخت گیری ، مورد نفرت قرار گرفت ، و بزرگان ارد را به شاهی برداشتند . از مهرداد سوم سکه هایی به این شرح باقی مانده است . » روی سکه تصویر نیم رخ مهرداد که به جای تاج ، نواری بر روی قسمتی از پیشانی قرار دارد و موی سر بسته و از پشت سر گره خورده و آویزان است . موهای مجعد روی گردن را گرفته و ریش مدور او نسبتاً کوتاه است . پشت سکه : اشک کمان به دست بر تخت نشسته و اطراف او نوشته القاب قرار دارد. »

ُاُرْد اول : بعد از مهرداد سوم ، بزرگان ُاُرد را به شاهی برداشتند ، دوره پادشاهی ارد یکی از مهمترین قسمتهای تاریخ پارت است . زیرا در این زمان است که جنگ معروف حران به وقوع می پیوندد و شکست سهمگینی به دولت روم وارد می شود. هنگامی که پاکر فرزند ارد در جنگ با رومیها کشته شد ، ارد فرند ارشدش به نام فرهاد را جانشین خود کرد ، و خود از سلطنت استعفا داد ، ولی بدست پسرش فرهاد خفه گردید و به قتل رسید ، همانطور که خود قبلا^ً پدرش را کشته بود.

Page 19

www.antique-book-treasure.ir

سکه های ارد اول : روی سکه : » تصویر نیم رخ و نیم تنه ارد ، با چشمانی درشت و زیبا و بینی بلند ، سبیل و ریش پر و موهای مجعد که گردن وی را پوشانیده است . تاج ارد به صورت نواری زرین و مخصط در پشت سر گره خورده تا پشت شانه آویزان شده است . گاهی در زمینه سکه ، هلال ماه یا ماه ستاره نقر است . پشت سکه : اشک کمان به دست بر تخت نشسته و دور نقش وی ، نوشته القاب ارد در هفت ردیف قرار دارد.»

خصوصیات سکه های اشکانی:

با توجه به اینکه پرداختن به تمام جزئیات مسکوکات شاهان اشکانی در این تحقیق نمی گنجد لذا به ذکر خلاصه ما بقی می پردازیم

. به طور کلی مسکوکات اشکانی از نقره و مس بود . سکه های نقره بر دو نوع بود . 1 ـ دراخم که آن اصلا^ً پول یونانی بود 2 ـ چهار دراخمی که حدود 4 گرم و گاهی کمتر وزن داشته است. این چهار دراخمی ها با دینار رومی برابری می کرد . کلیه سکه های اشکانی در قشنگی پست تر از سکه های ساسانی است . روی سکه ها صورت شاهان اشکانی است که بر تخت نشسته و کمانی به دست گرفته و زن آن را کشیده اند . بعضی از سکه ها صورت ارباب انواع یونانی را داراست . در دوره اشکانی پایه پول ایران بر نقره بوده است . بر سکه های اشکانی شکل زن بندرت پیدا می شود . نمونه آن سکه فرهاد پنجم است که صورت ماد و اورا داراست . معمولا^ً بر سکه سرشاه نقش شده ، اما سکه ای هم بدست آمده که شاه را سوار بر اسب نشان می دهد . از سکه های پارتی چنین برمی آید که آنها چیزهای زیادی را از یونانی ها و سلوکیان تقلید کرده اند.

سکه های ساسانی:

دولتهای هخامنشی ، اشکانی و ساسانی که روی هم رفته بیش از هزار سال بر ایران حکومت کردند همگی به ضرب سکه پرداختند . ولی سکه های ساسانی دارای اهمیت بیشتری است . زیرا منابع گرانبهایی از حیات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی آن دوران ارائه می دهد . پیروزیهای مهمی که شاهپور اول در مقابله با رومیها داشت ، در تاریخ آن زمان و اوضاع آن زمان دارای اهمیت فراوان بود . به طوری که شاهپور اول دستور داد نقش آنها را بر روی صخره ها کنده کاری نموده ، ولی این رویدادها بر روی سکه ها نقش بسته نشده علت آن این است که سکه برای ساسانیان عمدتاً یک وسیله اقتصادی بود.

نوع سکه های ساسانی:

ظاهراً مسکوکات عهد ساسانی دو نوع بوده است . یک نوع آنها از طلا ضرب می شد ، و دیگری از نقره . مسکوکات طلا که دینار گفته می شد ، بندرت به دست می افتد . پادشاهان اولیه ساسانی نوعی سکه طلا داشته اند که از حیث وزن ، با سکه امپراتوران روم به نام (اوری Aurrei (مساوی بوده است . علاوه بر اینها سکه هایی طلایی از آن زمان به دست آمده از حیث وزن با هم تفاوت دارند . درهم نقره را تقریباً همیشه به یک وزن ضرب می کرده اند . سنگینی این درهمها بین 3/65 تا 3/94 گرم است . سکه های کوچک نقره هم ضرب می کرده اند از اینقدر دیوبول) diobole معادل نیم درهم) و اوبول یا دانگ معادل درهم و همیوبول معادل درهم . سکه های مسی هم در آن زمان ضرب می شده کوچکترین پولی که اسم آن از زمان ساسانیان به ما رسیده است . پیشیز است.

نوشته های روی سکه ها:

Page 20

www.antique-book-treasure.ir

نوشته های روی سکه های ساسانی به خط پهلوی ساسانی (فارسی میانه) است . و در بعضی نوشته های رمزی مورد استفاده قرار گرفته است . بر روی سکه هموراه نام و لقب پادشاه ضرب می گردید . اما بعد از پادشاهی بهرام چهارم نوشته های پشت سکه تغییر کرده و محل ضرب سکه و به دست دادن سال پادشاهی است . البته سکه هایی مع در موارد خاص ضرب می شدند نوشته های ویژه ای داشتند . نوع نوشته ها تا روزگار بهرام گور (پنجم) یکسان است . » مزدا پرست ، خدایگان ، شاهنشاه ایران که از نسل یزدان است « از پادشاهی هرمز یکم تا پادشاهی شاهپور سوم گهگاه عبارت »وانیران« نیز وارد آن عبارات می شود

. پشت سکه عموماً شکل آتشدانی است که در وسط دو نفر قرار گرفته است . پشت سکه های شاهان معلی فارسی در زمان سلوکی ها و اوایل پارتها نیز شکل آتشدانی بوده است . در روی سکه های ساسانی ، نام شهرهایی که سکه در آنجا زده شده با علامت اقتصادی مشخص گردیده است . مثلا^ً » ست « علامت شهر استخر ـ رام : علامت شهر رامهرمز ـ دا : داراب گرد و غیره . سکه های ساسانی در زمان خسرو اول به حد اعلای بزرگی رسیده بود.

سکه خانه ها:

از همان آغاز حکومت ساسانی ، حکومت مرکزی در کار سکه زنی نظارت دقیقی می کرده است . در آنجا حکومت ساسانی سه سکه خانه بیشتر نبوده است . ولی در زمان شاپور دوم و با سفرهای جنگی او سکه خانه های جنگ نیز بوجود آمدند . که یکی از آنها در افغانستان کنونی بود . ساسانیان هنگامی که به قدرت رسیدند همه سکه های نواحی نیمه مستقل را که از دوره اشکانی مانده بود از گردش خارج کردند . اما با فتح موقتی سرزمین کوشان در زمان شاهپور دوم و جانشینان او ناگزیر شدند که با پول بیگانه خود را سازش دهند و آن را بپذیرند.

سکه های اردشیر اول : » نوع اول : اردشیر از روبرو تصویر شده ، اطراف کلاه او » مروارید « دوزی است و هلال و ستاره ای بر آن دیده می شود . نوع دوم : نیمرخ راست اردشیر با کلاه معروف اشکانی تصویر شده است . در انتهای کلاه دو ردیف مروارید دوزی دیده می شود . که فاصله میان آن دو ردیف نیز مروارید دوزی است ، موی سر در زیر پوشش کلاه که آن نیز مروارید دوزی است پنهان شده است ؛ از کلاه نواری بنام » نوار اشهره وند « آویخته است ، گرد تصویر چنبری نقطه چین ضرب شده است. »

شاهپور اول : » تصویر نیم رخ شاپور با افسر شهریاری کنگره دار که گوئی بر بالای آن نصب شده است . از گوی و انتهای افسر شهریاری رو به بالا دیده می شود « پشت سکه : » آتشگاه که پایه آن ستونی است بلند ، بر پایه ، آتشدان نهاده شده است . مجموعه آتشگاه از چند قطعه راست گوشه تشکیل شده است در دو سوی آتشگاه دو تصویر با افسر کنگره دارد دیده می شود که از کمرشان شمشیری آویخته است و نیزه ای بدست دارند. »

خصوصیات کلی سکه های ساسانی:

مسکوکات ساسانیان از طلا ، نقره ، مس و برنج است . سکه های طلای ساسانی در زمان شاپور اول و دوم موافقتی با سکه های طلای رومی داشتند . ولی بعدها وزن سکه های طلا مختلف شد . سکه های نقره ساسانی همان درخم است ، ولی از تحقیقات محققین چنین ب می آید که در آن زمان درخم استعمال نمی شد . سکه نقره را زوز یا زوزون می گفتند یا کرشه هم گفته می شد . سکه نقره نزدیک به یک متقال وزن داشت . به احتمال فراوان پول مسی را معا می گفتند (معا یک لغت سامی است ) . بعضی از سکه های ساسانی دارای خط آرامی است . ولی اکثریت با خط و زبان پهلوی ساسانی نوشته می شدند . لوکونین عقیده دارد که ساسانیان سکه های خود را بر روی سه فلز طلا ، نقره و برنز ضرب می کردند . یکی از ویژگیهای سکه های ساسانی

Page 21

www.antique-book-treasure.ir

تصویرهای یکسان بر رویه و پشت سکه ها بود که در آنها تصویر نیم تنه شاهنشاه در سمت راست نقش می شد . گاه در سکه های ساسانی نقش شاه و جانشین او یا تصویر سه گانه شاهنشاه بانوی بانوان و جانشین شاه نقش می گیرد . باید دانست که سکه های پهلوی ساسانی برای فهم تاریخ ساسانیان دارای اهمیت زیادی است . بزرگترین مجموعه سکه های ساسانی در موزه بریتانیاست . چون تاج هر یک از شاهان ساسانی شکل خاصی است . می توان سکه های آنها را تشخیص داد . مثل : اردشیر که ابتدا مروارید نشان بود ولی شکل آن تغییر کرده و به صورت گویی که شاید علامت کره زمین یا خورشید باشد درآمد . تاج شاهپور اول کنگره دار بود و شباهت به تاجهای سلاطین هخامنشی داشته است ، و نیز بر روی آن گویی نصب شده و مرصح به جواهر بوده است . تاج شاهپور دوم نیز کنگره دار بوده که گویی منسوجی بر فراز آن است ، و از اطراف دارای نوارهای مواج است . شکل این تاج از شاپور اول تقلید شده و تفاوتی که با آن دارد از حیث قوسهای کوچکی است که بر فراز لبه تحتانی تاج دیده می شود . لازم به ذکر است زمانی که ایرانیان در زمان شاهپور دوم و جانشینانش بر سرزمین کوشان غلبه کردند ، لقب » گوشانشاهان « یا » شاه بزرگ « کوشانیان داشتند . این موارد از سکه هایی که در زمان شاهپور دوم بدست آمده است ، مشخص می شود.

سخن آخر

بحث سکه و سکه شناسی بحث بسیار گسترده ای است که بدون شک شناسایی این سکه ها ، با توجه به اینکه از منابع مهم و اصلی به شمار می روند ، می تواند به سیر پیدایش تمدنها و چگونگی سقوط آنها ، نوع آداب و رسوم و بسیاری مسائل دیگر را بر ما روشن سازد . با شناسایی سکه ها می توان ، نقاط کور و تاریک بحثهایی تاریخی و جاهایی که اسناد آنها موجود نیست را روشن کرد و به حقایق موردنظر دست رسی پیدا نمود . اگر باستان شناسان و متخصصان کشورمان با حفاری در جاهایی که نیاز به حفاری دارد بتوانند با پیدا کردن سکه هایی که هنوز در زیر خاک قرار دارند همت گمارند ، می توانند کمک فراوانی به تاریخ این کشور و جهان نموده و عظمت ایران را در گذشته بیش از پیش نمایان کنند . جای جای این کشور کهن سال آثار گذشتگان ما وجود دارد . که روزگاری در جهان حرف اول را می زدند و اکنون فقط آثار آن باقی است . ما نیز به داشتن چنین اجدادی افتخار می کنیم و با سعی و تلاش و فرهنگ سازی سعی در حفظ آثار قدیمی این کشور و جلوگیری از به تاراج رفتن این سرمایه ملی خواهیم کرد ، و این مهم جز با همیاری تمامی ایران دوستان میسر نخواهد بود.

سکه های هخامنشی

در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشی کشور لیدی را تسخیر نمود و اکثر مناطق یونانی نشین را زیر سلطه خود در آورد ، بجز کشور لیدی به نواحی تصرف شده که در آنها ضرب سکه رایج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه های محلی ادامه دهند و تنها ضرب سکه های سلطنتی کرزوس را متوقف نمود. کوروش هخامنشی با اینکه متوجه لزوم سکه و تأسیس ضرابخانه شده بود ولی مرگ به او این فرصت را نداد. لذا داریوش هخامنشی 486-522) پ .م ) نخستین کسی بود که در ایران بضرب سکه اقدام نمود. وی سکه های طلا و نقره بنام های (دریک Daric و شکل یا سیگلوی Siglos) به ترتیب به وزن 8.4 گرم و 5.6 گرم ضرب نمود. بر روی سکه تصویر شاه هخامنشی به شکل کماندار پارسی دیده می شود که به علامت نیایش خدای بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانی را در حال کشیدن زه و در دست دیگر نیزه ای دارد. در پشت سکه نیز چند فرورفتگی مشاهده می شود . همچنین سکه ای از داریوش سوم بدست آمده است که بجای نیزه خنجری را بدست گرفته است . سکه های نخستین هخامنشی بنام سکه های شاهی معروف بوده است. قدرت مالی هخامنشیان بسیار زیاد بوده بطوری که مزد هر سرباز خازجی که برای ارتش ایران کار میکرده است یک سکه طلا “دریک” در ماه بوده است. در سراسر ایران هخامنشی ضرابخانه های سلطتنی بنابر آنچه که احتیاج بود سکه ضرب می کردند ولی در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروایان یا ساتراپ های محلی که اطراف پادشاه مامور تشکیل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بیشتری برای ضرب سکه از خزانه سلطتنی دریافت می کردند از ساتراپ های هخامنشی که در تاریخ ایران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروایی کیلیکیه و سوریه و بابل را داشتند سکه های با ارزشی در مجموعه موزه ملی موجود می باشد.

Page 22

www.antique-book-treasure.ir

از انواع دیگر سکه های هخامنشی سکه های پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فینیقیه و امرای کاری ، لیسی، آراد می باشند که مدتها زیر نظر دولت هخامنشی در آمدند و استقلال داخلی پیدا کرده و سکه ضرب نمودند. از سکه های بسیار جالب سکه های صیدا را میتوان نام برد. در یک طرف این سکه نقره نقش کشتی جنگی و در طرف دیگر نقش اردشیر سوم هخامنشی را سوار بر گردونه ای بسیار زیبا میبینیم 326-358) پ .م ) . بر سکه نقره دیگری نقش اردشیر دوم کمان بدست ایستاده و در پشت سکه نقش کشتی جنگی با بادبان نقر شده است 358-744) پ .م )که با مشاهده این سکه میتوان به تاریخ دریانوردی ایران در دوره هخامنشی و وضع کشتی های جنگی و اهمیت آنها پی برد.

در میان پادشاهان باستانی کمتر فرمانروایی را می یابیم که مانند داریوش به این خوبی دریافته باشد که کامیابی یک ملت باید بر بنیاد اقتصادی سالم گذاشته شود . داریوش می دانست که ابتدا باید یک دستگاه منظم از وزن ها و اندازه ها داشته باشد . یک نمونه رسمی از این اندازه ها ارش شاه است که مانند خط کشی از سنگ آهن سیاه با اندازه 118 اینچ است و نام و عنوان داریوش روی آن اصل اعتبار آن را نشان می دهد . بعضی تصور کرده اند که داریوش اولین کسی است که نخستین سکه ها را در ایران رواج داد . داریوش بی آنکه سکه های سابق را از رواج اندازد ، پولی به اسم دریک در ایران رواج داد . این سکه طلا از سکه طلای کرزوس که در لیدی زده می شد سنگین تر بود . مقارن با این سکه طلا پولی از نقره زدند که به شکل یا سیکل معروف است . وزن سکه های نقره 5/10 بود ، بنابراین می توان استنباط کرد که نسبت نقره به طلا در آن زمان یک به سیزده و ثلث بوده است . مسکوکات ذکر شده در ایران و ممالک تابعه رواج داشت و مالیات ها و حقوق ساخلوها و غیره با این سکه ها پرداخت می شد . ولی باید در نظر داشت که دریک را کم سکه می زدند و در مجموع سکه ها در خزانه های ایران بیشتر از شمش بود . به همین جهت عده دریک هایی که تا زمان ما باقی مانده است کم است . ظاهراً ساتراپها مجاز بودند سکه نقره کم ارزش و مس بزنند ، این نوع سکه ها غالباً در آسیای صغیر و فینیقیه زده می شد . ولی در سکه های مزبور در خارج از ایالت آنها حکم جنس را داشت . سکه طلا فقط همان دریک بودند که فقط شاه می توانست ضرب کند ، روی سکه های هخامنشی تاریخ نیست اما از صورت شاهان می توان تاریخ آنها را تقریباً معین کرد . حدس می زنند که نخستین سکه داریوش در سال 516 ق.م زده شده است . بر یک طرف دریک ها صورت تیراندازی از پارس است که یک زانو را به زمین زده و زه کمان را می کشد . دو دریکی و نیم دریکی خیلی کم به دست آمده است.

داریوش نسبت به سکه ها و بدون غش بودن آنها بسیار حساس بود ، چنانچه هرودت می گوید : یکی از عواملی که آریانه حاکم مصررا اعدام کرد این بود که سکه ای از نقره زد که کامل العیار بود ، اگر چه ولات حق زدن سکه نقره را داشتند ولی کامل العیار بودن سکه ها داریوش را خوش نیامد. داریوش علاقه داشت که عیار پول طلا دریک و پول نقره شیکل همیشه یک اندازه باشد و هیچ نقطه ای از امپراطوری ایران در پول طلا و نقره بیش از میزان مقرر غش نمی زدند . به همین جهت پول ایران مرغوب ترین پول دنیای قدیم بود و مورد اعتماد تقریباً تمام کشورهای دنیای قدیم بود . حتی اگر داریوش متوجه می شد که ضرابخانه ها که زیر نظر ساتراپها کار می کردند بیش از اندازه در سکه ها غش زده اند ، به شدت برخورد می کرد ، نمونه آن والی باختر بود که به شدت مورد مجازات قرار گرفت.

در بین سکه های هخامنشی ، به سکه هایی بر می خوریم که از لحاظ هنری ممتازند ، در یک روی سکه ها شاه سوار بر اسب و بر روی دیگر نقش کشتی نقر شده است . پس از داریوش بزرگ بعضی از ممانک و ساتراپها ، البته به ندرت اجازه یافتند که جداگانه سکه ضرب کنند ، روی سکه به خط و زبان آن منطقه ای بود که سکه را در آنجا ضرب می کردند . اما بیشتر به خط آرامی بود . زیرا خط میخی مخصوص کتیبه ها بود و برروی سکه به کار نمی رفت . در این دوره تهیه و به کار اندازی سکه در معاملات نه تنها در امور بازرگانی داخلی و خارجی تسهیلاتی فراهم کرد . بلکه به توسعه بانکها که به تدریج رونق می گرفتند نیز کمک مؤثری کرد . در اواخر عهد هخامنشی دو دریکی نیز ضرب می شد. همواره بر اثر ورود مسکوکات ، تجارت داخلی شاید سریعتر از تجارت خارجی توسعه می یافت . همچنین سکه ، فعالیت بانک ها را توسعه داد . شاهنشاهی هخامنشی برای بانک ها امکاناتی بوجود آورد که تا آن زمان سابقه نداشت . در زمان هخامنشیان بانک های خصوصی تأسیس شد . شاهان هخامنشی خراج را به شکل جالبی انبار می کردند . آنها طلا یا نقره را ذوب می کردند و درون کوزه ای می ریختند . وقتی که کوزه پر می شد ، آن را انبار می کردند و هنگام نیاز آن قدر که لازم بود از کوزه ها را می شکستند و سکه ضرب می کردند . هنگامی که اسکندر شوش را تصرف کرد ، با مقدار زیادی شمش خام روبرو شد که خام نگهداری می شد . درباره خراج در زمان کوروش و کمبوجیه هیچگونه ضرورت وجود پول را ایجاد نمی کرده است چون اقوام خراج خود را به صورت فلزات

Page 23

www.antique-book-treasure.ir

گرانبها پرداخت می کردند . با وجود این سکه های طلایی لیدی بوسیله هخامنشیان مورد استفاده قرار می گرفتند . البته این امکان هم وجود دارد که کروزئیدهای نقره منحصراً در زمان تسخیر سارد بوسیله کوروش ضرب و رایج شده و به این ترتیب عملا^ً نقش پول پادشاهی را بازی کرده باشند .

Type I. Darius I, c. 521 – 510,505 BC. c. 5.30 – 5.39 g

Type II. Darius I, c. 510 ,505 – 486 BC. c. 5.30 – 5.39 g

Page 24

www.antique-book-treasure.ir

Type IIIa. Darius I – Artaxerxes II, c. 490,480 – 475 BC. c. 5.30 – 5.39 g

Type IIIb (early). Xerxes I – Artaxerxes II, c. 475 – 450 BC. c. 5.55 – 5.60 g

Page 25

www.antique-book-treasure.ir

Type IIIb (late). Artaxerxes I – Artaxerxes II, c. 475 – 450 BC. c. 5.55 – 5.60 g

Page 26

www.antique-book-treasure.ir

Type IV (early) A. Artaxerxes I – Darius II, c. 450 – 420 BC. c. 5.55 – 5.60 g

Type IV (late) C. Artaxerxes II – Darius III, c. 375 – 340 BC

Page 27

www.antique-book-treasure.ir

Type IV (middle) B. Darius II – Artaxerxes II, c. 420 – 375 BC. c. 5.55 – 5.60 g

Type IV. Artaxerxes I – Darius III, c. 450 – 340 B.C

Page 28

www.antique-book-treasure.ir

Carradice 505-520BC Silver    5.28 g

Tetradrachm ,BC Circa 350-341, 14.55 gr,

کوروش بزرگ 550) تا 530 پ.م)

کوروش دوم هخامنشی مشهور به کوروش بزرگ، بنیانگذار و نخستین شاه شاهنشاهی هخامنشی بود هیچ سندی از تاریخ دقیق تولد کوروش بزرگ در دست نیست او در حدود 576 سال پیش از میلاد مسیح در ایران به دنیا آمد. پدر او کمبوجیه یکم از شاهان انشان بود. نویسندگان یونانی، ماندانا دختر آستیاگ را مادر کوروش دانستهاند و گزارش دادهاند که کوروش حاصل ازدواج کمبوجیه یکم و ماندانا بودهاست.

کوروش ابتدا بر علیه شاه ماد طغیان کرد و سپس به پایتخت حکومت ماد در هگمتانه یورش برد و با کمکهایی که از درون سپاه ماد به او شد، هگمتانه را فتح کرد. سپس در سال 546 پیش از میلاد، کشور لیدی را تسخیر نمود و اکثر مناطق یونانی نشین را زیر سلطه خود در آورد و دستور داد تا نواحی تصرف شده که در آنها ضرب سکه رایج بود ، مثل قبل به ضرب سکه های محلی ادامه دهند. در بسیاری از موزه ها دیده شده که سکه هایی با شکل سکه های کرزوس را به کوروش نسبت داده اند ، ارنست بابلون نیز عقیده دارد که به غیر از سکه های سلطنتی کرزوس که در ضرابخانه سارد ضرب می شده، تمامی سکه های لیدی تا پایان دوران حکومت کمبوجیه رایج بوده است. و حتی در کتاب خود به ضرب سکه های کوروش و کمبوجیه در همان ضرابخانه های سارد اشاره کرده است.

در بهار سال 539 پیش از میلاد، کوروش آهنگ تسخیر بابل را کرد و وارد جنگ با بابل شد. به گواهی اسناد تاریخی و عقیده پژوهشگران، فتح بابل بدون جنگ بودهاست و توسط یکی از فرماندهان کوروش بهنام گئوبروه در شب جشن سال نو انجام شد.

به گفته هرودوت، کوروش در جنگ با ماساگتها کشته شد؛ ولی این دیدگاه را اکثر مورخان جدید رد میکنند و معتقدند که داستان هرودوت ساختگی است. تنها منبع موثق کهنی که غیرمستقیم به مرگ کوروش اشاره میکند، دو لوح و سند گلی یافتشده در بابل است که نخستین آن مربوط به دوازدهم اوت 530 پیش از میلاد است که تاریخ آن »نهمین سال کورش، شاه کشورها« را نشان میدهد. سند دوم که مربوط به سی و یکم اوت 530 پیش از میلاد است، »سال آغاز فرمانروایی کمبوجیه، شاه کشورها« را بر خود دارد. این دو سند که در ظاهر اهمیت چندانی ندارند، در واقع نشان میدهند که کوروش در فاصله بین 12 تا 31 اوت سال 530 پیش از میلاد درگذشتهاست و یا حداقل، خبر درگذشت وی و بر تختنشینی کمبوجیه در این تاریخ به بابل رسیدهاست.

Page 29

www.antique-book-treasure.ir

سکه استاتر طلا که به کوروش بزرگ نسبت داده شده ، وزن این سکه 8.05 گرم و قطر آن در حدود 16 میلیمتر می باشد

سکه نقره که به کوروش بزرگ نسبت داده شده ، وزن این سکه 5.29 گرم و قطر آن در حدود 15 میلیمتر می باشد

کمبوجیه 530) تا 522 پ.م)

کمبوجیه پسر بزرگ کوروش، که در زمان پادشاهی پدر جانشین او بود. بعد از درگزشت کوروش در سال 530 پیش از میلاد، شاه ایران شد. کمبوجیه به خاطر این که برادرش بر وی شورش نکند او را کشت. او در سال 525 پیش از میلاد، به مصر لشکر کشید و به سرکوب شورش در مصر پرداخت. در مصر به او خبر رسید که یکی از مغان اهل ماد خود را بردیا پسر

Page 30

www.antique-book-treasure.ir

کوروش گفته و بر تخت سلطنت نشسته ، کمبوجیه شتابان عازم ایران شد. در حال برگشت از مصر در بین راه در حدود دمشق در سال 522 پیش از میلاد ، بطور مرموزی کشته شد. کمبوجیه در حدود هشت سال پادشاهی کرد.

کمبوجیه نیز مانند پدر زمان کافی برای ابداع سکه جدید را نیافت. سکه هایی که در دوران پادشاهی کمبوجیه رواج داشت، همان سکه های کرزوس بود.

سکه استاتر طلا که در زمان پادشاهی کوروش و کمبوجیه رواج داشته است. وزن این سکه 8.05 گرم و قطر آن در حدود 16 میلیمتر می باشد

سکه نقره که در زمان پادشاهی کوروش و کمبوجیه رواج داشته است. وزن این سکه 5.29 گرم و قطر آن در حدود 15 میلیمتر می باشد

(داریوش اول 522 تا 486 پ.م )

داریوش پسر ویشتاسپ، معروف به داریوش بزرگ ، سومین پادشاه هخامنشی بود، که در سال 522 پیش از میلاد ، با کمک نجیبزادگان پارسی با کشتن (گئومات مغ) که به نام بردیا فرزند کوروش بزرگ بر تخت نشسته بود سلطنت را به خاندان هخامنشی بازگرداند. پس از آن شورش های داخلی را سرکوب کرد. نظام شاهنشاهی را استحکام بخشید و سرزمین هایی چند به شاهنشاهی ایران افزود. آغاز ساخت پارسه (تخت جمشید) در زمان پادشاهی او بود. از دیگر کارهای او حفر ترعهای (کانال) بود که دریای سرخ را به رود نیل و از آن طریق به دریای مدیترانه پیوند میداد. آرامگاه او در دل کوه رحمت در مکانی به نام نقش رستم در مرودشت فارس (نزدیک شیراز) است. علاوه بر تمام کار های درخشان که انجام داد، به منظور رونق کار تجارت و بازرگانی، و آسان کردن داد و ستد، سکه ی (دریک) را ضرب کرد. این سکه نخستین سکه ضرب ایران بود که 98 درصد آن زرناب بود. سایر سکهها براساس این سکه سنجیده میشد و فقط پادشاه بزرگ حق ضرب سکهء طلا را داشت. او همزمان به ضرب سکه نقره (شکل) نیز اقدام کرد. شکل در حدود 5.6 گرم وزن داشت و معادل یک بیستم سکه دریک ارزش داشت. به منظور افزایش و رونق داد ستدهای بازرگانی و تجاری در تمامی نقاط امپراتوری ایران، اجازه ضرب سکه های نقره به ساتراپها داده شد. سکه های ساتراپها، سکه ی ایالتی با تصویرهای مختلف از شاهان محلی و شاهنشاه پارس بود. پرداخت مالیات به نقره بود و طلا به دولت تعلق داشت. ساتراپها در زمان لشگرکشیها، برای پرداخت حقوق سربازان در شهرهایی

Page 31

www.antique-book-treasure.ir

مثل فینیقیه و کلیکیه و بعضی شهرهای تجاری دیگر،سکههای نقره و مس ضرب میکردند. شمشهای طلا که در گنجینه ذخیره میشدند، فقط زمانی به صورت سکه ضرب میشدند که پادشاه دستور میداد.

سکه های داریوش در سه نوع دیده شده اند. یک: سکه شکل با نیم تنه داریوش که کمان در دست دارد. دو: سکه دریک و شکل با تصویر کماندار پارسی که کمان در دست چپ و نیزه بر دست راست دارد. سوم: سکه دریک و شکل با تصویر کماندار پارسی در حال شلیک تیر از کمان.

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.35 گرم، با نقش کماندار پارسی، ضرب شده در دوران داریوش یکم و یا خشایارشا یکم

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.42 گرم، با نقش کماندار پارسی در حال شلیک تیر از کمان، ضرب شده در دوران داریوش یکم و یا خشایارشا یکم

Page 32

www.antique-book-treasure.ir

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.6 گرم، با نقش نیم تنه داریوش که کمانی در دست چپ دارد

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.63 گرم، با نقش کماندار پارس ، ضرب شده در دوران داریوش یکم و یا خشایارشا یکم

Page 33

www.antique-book-treasure.ir

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.56 گرم، با نقش کماندار پارسی در حال شلیک تیر از کمان، ضرب شده در دوران داریوش یکم و یا خشایارشا یکم

( خشایارشا یکم) 486 تا 465 پ.م

داریوش از بین پسران بسیاری که داشت خشایارشا را به جانشینی برگزید، خشایارشا بزرگترین فرزند داریوش از زن دومش آتوسا دختر کوروش بود. بعد از درگزشت داریوش، خشایارشا در سال 486 پیش از میلاد در سن 35 یا 36 سالگی به شاهنشاهی رسید. همسر وی هماچهر نام داشت که دختر هوتن یکی از یاران داریوش بود. خشایارشا شورش مصر و بابل را سرکوب کرد و برادرش، هخامنش را به جای (فرداد) که چنین برمی آید که در شورش کشته شده باشد به شهربانی مصر گماشت.

خشایارشا در آغاز سال 480 پیش از میلاد به سوی یونان روانه شد. ارتش ایران را نیروی دریایی پشتیبانی می کرد. آتنی ها نیز دارای ناوگانی نیرومند بودند که می توانست با نیروی دریایی ایران به جنگ بپردازد. خشایارشا بی برخورد با پایداری به سوی آتن در یونان پیش رفت تا به تنگه ترموپیل رسید که درآنجا به جهت تنگی بیش از اندازه، یونانی ها(اسپارتی ها به فرماندهی شاهشان لئونیداس) راه را بر ارتش ایران بستند.سوران ارتش به شناسایی منطقه پرداخته، میانبری که از پشت تنگه در می آمد را یافتند. پس از آن بسیاری از یونانیان از ترموپیل گریختند و تنها اسپارتیان در تنگه ماندند و همه در جنگ کشته شدند.

پس از گذر از ترموپیل راه آتن به روی ارتش ایران باز شد، هنگامی که خشایار شاه از مقدونیه به آتن درآمد بسیاری از مردم آن، از شهر کوچ کرده بودند گروهی بر این باورند که خشایارشاه در آتن به تلافی آتش سوزی سارد بخشی از شهر را آتش زد. از این پس سیر روی دادها دارای پیچیدگی بسیاری است چراکه نمی توان حقیقت را از ژرفای نوشته های یونانیان بدست آورد. آنچه می توان گفت این است که آتنیان که نمی توانستند در خشکی به برابر ارتش ایران درآیند، با نیروی دریایی ایران درنزدیکی سالامین، که از روی تنگی نیروی ایران نمی توانست کشتی های بسیاری را به جنگ درآورد درگیر شدند، چون این برخورد نتیجه ای در برنداشت، تیمیستوکل رهبر آتن به همراه گروهی به نزد خشایارشا رفتند، که در طی آن توانستند که خودمختاری آتن را بدست آورند. خشایار شاه پس از آن به آسیا بازگشت.

اختلاف تصوییر این شاهنشاه با تصویر داریوش یکم به واسطه بزرگی سرو بر جستگی گونه و ریش بلند و نوک تیز واضح است، اما این اختلاف ها دلیل محکمی برای جداسازی سکه های داریوش یکم از سکه های خشایارشا یکم، نیست. پشت تمامی

Page 34

www.antique-book-treasure.ir

سکه ها یک فرورفتگی نا منظم و مستطیلی شکل وجود دارد . سکه شیکل به وزن 5.5 گرم و سکه دریک خشایارشا به همین طرح و به وزن 8.4 گرم است .

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.41 گرم، با نقش کماندار پارسی، ضرب شده در دوران خشایارشا یکم و یا داریوش یکم

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.53 گرم، با نقش کماندار پارس ، ضرب شده در دوران خشایارشا یکم و یا داریوش یکم

خشایارشا پس از 21 سال سلطنت، توسط یک خواجه به نام میترا یا اسپنت میترا و رئیس گارد سلطنتی به نام اردوان که با یکدیگر همدست شدهبودند، در خوابگاه خویش کشته شد. سپس اردوان پسر بزرگ خشایارشا داریوش را کشت. چون پسر دوم پادشاه، ویشتاسپ که والی باکتریه بود، نیز از پایتخت دور بود، اردوان چند ماه سمت نیابت سلطنت داشت. او بطور موقت، اردشیر، پسر سوم خشایارشا را بر تخت نشاند و خودش از طریق پسران خویش قصد داشت به هنگام فرصت وی را نیز از میان بردارد، اما اردشیر از این توطئه آگاهی یافت و در دفع او پیشدستی کرد. در طی یک زد و خورد داخلی که در چهار دیوار حرمخانه در گرفت، اردشیر، اردوان و پسرانش را کشت و خود را شاهنشاه خواند.

Page 35

www.antique-book-treasure.ir

اردشیر یکم 465) تا 424 پ.م)

اردشیر یکم معروف به اردشیر درازدست، سومین پسر خشایارشا بود. پس از به قتل رسیدن پدر و برادرش داریوش که جانشین
ِ	ِ

قانونی بود، به دستِ اردوان فرمانده گارد نگهدار شاه، بر تختِ شاهی نشست. اردوان از طریق پسران خویش قصد داشت به هنگام فرصت اردشیر را نیز از میان بردارد، اما اردشیر از این توطئه آگاهی یافت و در دفع او پیشدستی کرد. در طی یک زد و خورد داخلی که در چهار دیوار حرمخانه در گرفت، اردشیر، اردوان و پسرانش را کشت و مقام شاهنشاهی خود را تثبیت کرد. این پادشاه نیز مثل داریوش بزرگ و خشایارشا در تاریخ یونان، جای ویژه ای برای خود باز کرده است. علت این امر آنست که او مثل خشایار شاه با همه حکام شهرهای یونانی روابط بسیار نیکو برقرار کرده برای آنها هدایای چشمگیر میفرستاد تا اطاعت و محبتشان را نسبت به دربار ایران بر دوام بدارد.

در سال 460 پ.م، آشفتگی هایی در مصر بروز کرد و یکی از بقایان خاندان فرعونان بنام (ان حوروس) پسر پسامتیک که در نقطه ای از لیبیا حکومت داشت با سپاهی که سربازانش، لیبیایی ها و مزدوران یونانی بودند به ممفیس حمله برده، شهریار پارسی را که برادر شاه بود، شکست داد و او را کشت. در نتیجه ممفیس را گرفته و به احیای سلطنت مصر پرداخت. او با آتن نیز که در زمانی، بخشی از مصر شناخته میشد،تماس گرفته، سران آتن را تحریک به شوراندن یونانی ها بر ضد سلطه ایرانیان کرد. اردشیر برای جلوگیری از اثر گذاری احتمالی (ان حوروس) در شام و فلسطین اقدامات اثر بخش دینی و مذهبی، انجام داد.

در سال 449 پ.م، قراردادِ عهدنامه کالیاس در زمان وی میان ایرانیان و یونانیان بسته شد. و در آن منافع ایرانیان تامین شده

ِ

بود. البته برخی از مورخان نیز این قرارداد را برای ایرانیان وهن آمیز معرفی کردهاند. طبق این معاهده یونانیان آسیای صغیر در امور داخلی به کلی مختار شدند و یونانیان نیز از جزیره قبرس صرف نظر کردند. در اواخر سلطنت اردشیر، جنگ داخلی مابین دو دولت یونانی آتن و اسپارت شروع شد. این جنگ به جنگ پلوپونس معروف است.

سکه های اردشیر یکم از لحاظ ساختار کلی، بسیار شبیه به سکه های داریوش بزرگ و خشایارشا است. گفته شده که سکه های دریک و شکل داریوش و خشایارشا، در دوران اردشیر نیز رواج داشته است.

Page 36

www.antique-book-treasure.ir

با کمی تردید می توان این سکه دریک را به اردشیر یکم نسبت داد. وزن حدود 8.54 گرم و نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است.

با کمی تردید می توان این سکه شکل را به اردشیر یکم نسبت داد. وزن حدود 5.46 گرم و نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است

در دوران 41 ساله سلطنت اردشیر یکم، ایران مثل دوران داریوش بزرگ و خشایارشا، همچنان شوکت و قدرتش را در جهان حفظ کرد و از تمدن خاورمیانه به بهترین نحو، پاسداری نمود.

خشایارشای دوم 424) پ.م)

وی تنها پسر اردشیر یکم از ملکه داماسپیا بوده که پس از مرگ پدر اردشیر یکم به پادشاهی میرسد و چهل و پنج روز بعد توسط برادرش سغدیانوس که از همسر غیر عقدی اردشیر یکم بود به قتل میرسد. سغدیانوس به کمک خواجه درباری فرناس(فرناسیس) وی را در خوابگاهش کشت و خود بر تخت شاهی تکیه زد. جنازه او را همراه با جنازه پدر و مادرش، داماسپیا که درست همزمان و در روز وفات اردشیر یکم فوت کرده بود، در یک روز در پارس دفن کردند. سغدیانوس نیز از سلطنت چندان بهره ای نبرد بلکه برادر دیگر وی به نام (َوهاوکا) یا (َوهوکه) بر وی شورید و به فرمانروایی شش یا هفت ماهه او پایان داد. (وهوکه) بعد از به تخت نشستن، خود را داریوش دوم نام نهاد.

Page 37

www.antique-book-treasure.ir

در مدت کوتاه سلطنت خشایارشای دوم سکه ای ضرب نشده، و در دادوستد ها از همان سکه های شاهان گزشته استفاده میشده است.

داریوش دوم، 423) تا 403 پ.م)

او تا پیش از پادشاهی، فرماندار ایالت هورکانیا (گرگان) بود، نام اصلی وی، در منابع کهن (َوهاوکا) یا (َوهوکه) نوشته شده است. پدر وی اردشیر یکم و مادرش یک زن بابلی بود. پس از پادشاهی کوتاه خشایارشای دوم، سغدیانوس بر تخت نشست، سغدیانوس به برادر خود وهوکه ظنین شده ، او را به دربار احضار کرد. اما (َوهوکه) که قصد سو برادرش را دریافته بود، در رفتن تعلل ورزید و پیوسته وعده داد که به زودی خواهد آمد. چیزی نگذشت که وی با فراهم آوردن سپاهی، با ارباریوس (سردار سواره نظام) ، آرکسانس (والی مصر) و یکی از خواجه های اردشیر به نام آرتکسارس (که به ارمنستان تبعید شده بود) متحد شد و قدرت را دربابل به دست گرفت و با نام پادشاهی داریوش دوم ، تاج بر سر نهاد. سغدیانوس که توان مقابله با او را نداشت، گریخت. اما داریوش دوم با نیرنگ او را به دام انداخت و کشت.

داریوش دوم به دولت اسپارت که علیه دولت آتن میجنگید، کمک های شایانی نمود و در اثر همین منازعات و اشتغال حریفان در جنگ پلوپونزوس بود که یونانیان آسیای صغیر و برخی از جزایر یونانینشین که از زمان صلح کالیاس مستقل شده بودند، دوباره فرمانبردار ایران گردیدند. این پیروزی های به اصطلاح دیپلماتیک این عیب را هم داشت که سپاه ایران را بیکار میگذاشت و تجربه نشان میدهد که در تاریخ امپراتوریهای بزرگ، وقتی ارتش یکچند بیمصرف بماند، مانند تیغی در غلاف مانده، زنگ میزند و طولی نکشید که داریوش سوم، در زمان حمله اسکندر تلخی این واقعیت را چشید.

در زمان داریوش دوم در سال 411 پیش از میلاد، مصر به بهانه جانبداری ساتراپ مصر، از یهودیان مصر، اعلام شورش کرد. مصریها با وجود اختلاف داخلی و عدم قدرت و مهارت نظامی، این بار توانستند، سرزمین خود را تا نزدیک به شصت سال بعد از تصرف ایران بیرون آورند. مصر دوباره در زمان اردشیر سوم به تصرف ایران در آمد.

داریوش دوم در سال 403 پیش از میلاد، پس از مدت 19 سال پادشاهی، بر اثر بیماری درگذشت.

این سکه دریک را با کمی تردید به داریوش دوم نسبت داده اند. وزن حدود 8.42 گرم و نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است.

Page 38

www.antique-book-treasure.ir

این سکه شکل را با کمی تردید به داریوش دوم نسبت داده اند. وزن حدود 5.62 گرم و نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است.

کوروش جوان

کورش جوان برادر کوچک ارشک (اردشیر دوم) بود، او چون در زمان سلطنت داریوش دوم متولد شده بود، جانشینی را حق خود میدانست. پریزاتس (مادر کورش جوان و اردشیر دوم) نیز ظاهرا نسبت به کورش جوان علاقه بیشتری نشان میداد. مرگ داریوش دوم چون زودتر از آنچه انتظار میرفت روی داد و پریزاتس نتوانست پسر محبوب خود کوروش را به جانشینی برساند. و ارشک با نام اردشیر دوم به پادشاهی رسید.

پادشاهی اردشیر دوم، درست از روز تاجگذاری با سوءقصدی که برادرش کوروش جوان  در معبد آناهیتا در پاسارگاد نسبت به جان وی کرد

• بینتیجه ماند، در یک رشته توطئه های خونین و تمام نشدنی فرو رفت. فقط حمایت پریزاتس سبب شد که سوء قصدکننده، از حکم اعدام برهد

• حتی به اصرار مادر والبته بعد از قول و قراری که جهت اطمینان شاه داده شد، اردشیر به کوروش اجازه داد به آسیای صغیر (بخشهای غربی ترکیه امروزی) و مقر حکومت خویش برگردد. کوروش هم که بلافاصله حرکت کرد. کوروش جوان تصمیم گرفت برای نقشه خود ارتشی ایجاد کند. او 13 هزار سرباز یونانی و عده ای از اسپارتی ها را استخدام کرد. سپاه یونانی کوروش جوان تحت فرماندهی آرکوس یک

سردار اسپارتی بود که همراه آنها تحت عنوان هوپلیت (پیاده نظام سنگین) از سارد به طرف بابل به حرکت درآمد و در محلی به نام (کوناکسا) با نیروی اردشیر دوم برخورد کرد. در ساعات نیمه شب بامداد سپاه یونانی کوروش به محلی که قصد توقف داشت رسید. در تقابل دو سپاه نبرد سختی درگرفت که سرنجام با کشته شدن کوروش جنگ و تلفات زیادی بر سپاه کوروش جنگ به پایان رسید. اردشیر دوم هم در جنگ زخمی شد.

سکه هایی از دوران هخامنشی کشف شده که کماندار پارسی روی سکه، بدون ریش است. بیشتر سکه شناسان این سکه ها را به کوروش جوان نسبت داده اند. این نظر به خاطر سن کم کوروش بوده است. متاسفانه تصویری از این سکه در دست نیست تا به نمایش گذاشته شود.

اردشیر دوم 403) تا 358 پ.م)

نام اصلی وی ارشک بود . اما چون به قدرت رسید ، نام اردشیر را بر خود نهاد . یونانیان به او لقب منمون به معنای (با حافظه) داده اند ، و معتقد بودند که اردشیر از حافظه بسیار قویی برخوردار است ، اما برخی دیگر گفته اند این لقب از آن جهت بوده که وی یاد آور نام پدربزرگش ( اردشیر یکم ) بوده است . کوروش برادر کوچکتر داریوش دوم محسوب می شد و از کودکی رفتاری تند و پرخاش جویانه داشت ، و حال آنکه ، اردشیر از طبعی ملایم و رحیم برخوردار بود ، ملکه »پریزاتس« (مادر کورش جوان و اردشیر دوم) به دلیل دلسردی

Page 39

www.antique-book-treasure.ir

از اردشیر تصمیم داشت پسر کوچگتر خود کوروش را جانشین داریوش دوم نماید ، اما داریوش نپذیرفت ، و کوروش را والی لیدی و نواحی دریایی آن کرد. پس از درگذشت داریوش دوم ، اردشیر دوم به شاهی رسید، درست از روز تاجگذاری با سوءقصدی که برادرش کوروش جوان در معبد آناهیتا در پاسارگاد نسبت به جان وی کرد و بینتیجه ماند، در یک رشته توطئههای خونین و تمام نشدنی فرو رفت. فقط حمایت ملکه پریزاتس سبب شد که سوء قصدکننده، از حکم اعدام برهد و حتی به اصرار مادر والبته بعد از قول و قراری که جهت اطمینان شاه داده شد، اردشیر به کوروش اجازه داد به آسیای صغیر (بخش های غربی ترکیه امروزی) و مقر حکومت خویش برگردد. کوروش هم که بلافاصله حرکت کرد. کوروش جوان تصمیم گرفت برای نقشه خود ارتشی ایجاد کند. او 13 هزار سرباز یونانی و عده ای از اسپارتی ها را استخدام کرد. سپاه یونانی کوروش جوان تحت فرماندهی آرکوس یک سردار اسپارتی بود که همراه آنها تحت عنوان »هوپلیت« (پیاده نظام سنگین) از سارد به طرف بابل به حرکت درآمد و در محلی به نام (کوناکسا) با نیروی اردشیر دوم برخورد کرد. در ساعات نیمه شب بامداد سپاه یونانی کوروش به محلی که قصد توقف داشت رسید. در تقابل دو سپاه نبرد سختی درگرفت که سرنجام با کشته شدن کوروش جنگ و تلفات زیادی بر سپاه کوروش جنگ به پایان رسید. اردشیر دوم هم در جنگ زخمی شد.

اردشیر در سال 394 پیش از میلاد سپاه اسپارت را نیز شکست سختی داد و نفوذ شاهنشاهی ایران در یونان به اعلی درجه خود رساند ، سرانجام اسپارت مجبور شد تا سفیرانی را برای انعقاد پیمان صلح به نزد اردشیر گسیل دارد و پیمان آنتالسیداس منعقد گردید .در سال 386 پیش از میلاد شورش قبرس را فرو نشانید ، شاهان هخامنشی تا زمان اردشیر دوم ، همواره در کتیبه هایشان تنها از اهورا مزدا یاد می کردند

. لیکن اردشیر دوم در کنار نام اهورامزدا ، نام میترا و آناهیتا را نیز در کتیبه هایش بکار برد و به تقویت و گسترش پرستشگاه های میترا و به ویژه آناهیتا در کشور پرداخت ، اردشیر دوم به قول برخی از مورخین 360 زن عقدی و غیر عقدی داشت و صاحب 150 پسر و دختر شده بود . اردشیر که روزگار پیری خود را در میان توظئه های درباری و جنایات پسرانش می گذارنید ، به قدری شکسته و ناتوان شده بود که با شنیدن خبر مرگ یکی دیگر از پسرانش ارشام به دست دیگر برادرانش ، تاب مقاومت در خود ندید و از شدت درد و اندوه در سال 358 پیش از میلاد درگذشت .مدت حکومت او 46 سال بود

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.41 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و نیزه، ضرب شده در دوران اردشیر دوم و یا اردشیر سوم

Page 40

www.antique-book-treasure.ir

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.41 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و خنجر، ضرب شده در دوران اردشیر دوم و یا اردشیر سوم

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.49 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و نیزه، ضرب شده در دوران اردشیر دوم و یا اردشیرسوم

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.56 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و خنجر، ضرب شده در دوران اردشیر دوم و یا اردشیر سوم

Page 41

www.antique-book-treasure.ir

اردشیر سوم 358) تا 338 پ.م)

بنا به روایتی اردشیر دوم، یکصد و پانزده فرزند داشت که بیشترشان در عهد حیات پدر مردند. چهار پسر نامی او، عبارت بودند، از سه پسر که از ملکه استاتیرا همسر اردشیر دوم باقی مانده بودند، به نامهای داریوش، آریاسپ، و ُاُخس (اردشیر سوم) و پسر دیگری به نام آرسام (آریورات) که شاه محبت زیادی در حق او داشت. داریوش، بخاطر توطئه برای قتل پدر، به دستور اردشیر دوم کشته شد. آریاسپ پسر دیگر اردشیر دوم، با توطئهای که ُاُخس (اردشیر سوم) با همکاری عمال درباری ترتیب داد و به او چنین تلقین کردند که شاه درصدد کشتن اوست، چنان متوحش شد که از ترس خود را کشت. آرسام نیز چون خیلی محبوب تر از ُاُخس بود، به دست کسی که اخوس، وی را، تحریک کرده بود، کشته شد. به این ترتیب ُاُخس، بعد از پدر و با نام اردشیر سوم بر تخت نشست. به همین سبب در میان یزرگان و مردم منفور شد.

وی در زمان پادشاهی خود شورش های بسیاری را سرکوب نمود از جمله شورش کادوسیان ، شورش شهربانان ، شورش فنیقیه و قبرس .از دیگر کارهای اردشیر بعد از فرو نشاندن شورشها ، فتح مصر بود . دیودور روایت کرده که باگواس خواجه که سخت مورد اعتماد اردشیر سوم بود و شاه ایران با مشوذت او هیچ کاری انجام نمیداد ، به علت شقاوت بیش از حد اردشیر سوم ، طبیبی را آلت دست قرارداده ، به اردشیر زهر خورانید .حتی گفته می شود که کینه باگواس نسبت به اردشیر آنقدر زیاد بود . که پس از قتل او جسدش را ریز ریز کرده به سگها خوراند . مرگ اردشیر سوم در 338 پیش از میلاد رخ داده و مدت حکومت وی نیز 20 سال بوده است.

نقش سکه های اردشیر سوم بسیار شبیه به سکه های اردشیر دوم است. نیم رخ اردشیر با ریش بلند و نوک تیز با موهای پر پشت که گوشها و پشت گردن را به خوبی پوشانده است و تشخیص سکه های این شاهنشاه با سکه های اردشیر دوم بسیار دشوار است. پشت سکه فرورفتگی نا منظم دارد . سکه ای از این پادشاه وجود دارد که به جای آنکه مانند معمول نیزه به دست داشته باشد دستش را بلند کرده است.

سکه دریک از جنس طلا با وزن 8.46 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و نیزه، ضرب شده در دوران اردشیر سوم و یا اردشیر دوم

سکه شکل از جنس نقره با وزن 5.49 گرم، با نقش کماندار پارسی با کمان و نیزه، ضرب شده در دوران اردشیر سوم و یا اردشیر دوم

Page 42

www.antique-book-treasure.ir

داریوش سوم 338) تا 330 پ.م)

باگواس خواجه، پس از کشتن اردشیر سوم، چنین صلاح دید که فردی را به شاهی برگزیند که هم از خاندان هخامنشی باشد و هم فردی دور از دربار بوده باشد ، تا بتواند خودش زمام امور را در دست داشته باشد. از اینرو داریوش را که از شاخه فرعی خاندان هخامنشی بود ، به قدرزت رسانید ، اما مدتی بعد داریوش حاضر به تمکین از باگواس خواجه نشد ، باگواس که انتخاب خود را اشتباه می دید درصدد بر آمد تا داریوش را نیز به قتل برساند . اما داریوش از قصد او آگاه شد و باگواس را به نزد خود خوانده ، دستور داد تا در حضور او زهری را که تهیه کرده بودند بنوشد . باگواس نیز به ناچار چنین کرد و درگذشت.

در آغاز سلطنت داریوش سوم شورشی در سال 334 پیش از میلاد به وقوع پیوست که داریوش آنرا سرکوب نمود . اسکندر مقدونی در سال 335 قبل از میلاد پس از درگذشت پدرش، فیلیپ دوم جانشین او گشت و بدون هیچ تردیدی توانست یونان را مجبور کند او را سپهسالار کل یونان بشناسند ، داریوش بعد از درگذشت فیلیپ خیالش از بابت مقدونیه راحت شده بود ، اما چندی نگذشت که با آگاهی از فتوحات اسکندر ، داریوش به فکر جنگ افتاد و خود را آماده ساخت. در بهار 334 پیش از میلاد اسکندر بدون هیچگونه ممانعتی از جانب ایرانیان از تنگه داردانل گذشت و وارد آسیای صغیر شد. اسکندر پس از دو جنگ خونین خود را پیروز دید و خانواده و خیشاوندان شاه را اسیر کرد. او در اخرین نبرد به نام گوگمل در سال 331 پیش از میلاد رخ داد. با دراوایل جنگ به لطف ارابه های داس دار کار به نفع ایرانیان بود اما اینبار نیز اسکندر به قلب سپاه ایران زد و با نیزه گردونه شاه را هدف گرفت، گردونه سرنگون شد ، و سپاهیان پنداشتند داریوش کشته شده اما داریوش به زحمت مجددا” در گردونه نشست ، اما بجای جنگ راه فرار را در پیش گرفت، او عازم سفری بی بازگشت به ماد شد ، درست در همین لحظه سلطنت هخامنشی به پایان رسید ، وگرنه مرگ داریوش در اندکی بعد، تنها در حد پدید آوردن یک صحنه درآماتیک بود وبس

. پس از اسکندر رو به سوی پارس نمود و تخت جمشید و گنجینه های عظیم شاهی را تصاحب نمود، سپاهیان اسکندر نیز به درون شهر پارسه ریخته و شروع به غارت و تجاوز و کشتار نمودند ، بسیاری از اهالی شهر با دیدن آن شهر دست به خودکشی زدند و خانه های خود را سوزاندند، گفته می شود در جشنی که بعدا مقدونی ها برگزار کردند یکی از زنان بدکاره آتنی به نام تائیس ، اسکندر را در حال مستی وادار کرد تا کاخ تخت جمشید را به آتش بکشد ، خواه بدینگونه بود خواه اسکندر برای جبران گزشته دست به اینکار زد ، تخت جمشید دیگر کمر راست نکرد ، اما ویرانه های آن همچنان باقی است تا برای برخی مایه عبرت و برای برخی دیگر افسوس شود. اسکندر در سال330 پیش از میلاد برای به چنگ آوردن داریوش به سوی همدان رفت، سرداران خائن داریوش که از آمدن اسکندر خبر دار شدند ، در هراس افتاده ، زخمهای مهلکی به داریوش زدند ، او را در حالت احتضار رها ساخته و گریختند، اسکندر در آخرین لحظات حیات داریوش سوم در حوالی دامغان به بالین او رسید. و بدین شکل سلسله هخامنشی با مرگ داریوش سوم به پایان رسید.

Page 43

www.antique-book-treasure.ir

داریوس سوم علاوه بر سکه دریک و شکل، دو دریکی و نیم دریکی نیز ضرب کرده است و نقش روی سکه بیشتر به شکل کماندار پارسی می باشد. به نظر میرسد کماندار شخص شاهنشاه است، و در بعضی از سکه های او کماندار به جای نیزه خنجر به دست گرفته است. در پشت سکه برای نخستین بار به جای مربع فرورفته نا منظم دو هلال و برجستگی های موجی شکل یا قسمتی از بدنه کشتی نفر گردیده است. سکه های این شاهنشاه پس از انقراض امپراطوری هختامنشی نیز رایج بوده و گفته شده که تا مدتی ضرب آنها ادامه داشته است.

این سکه دو دریک را به داریوش سوم نسبت داده اند. وزن حدود 16.65 گرم و نقش کماندار پارسی و پشت او دو حرف یونانی شبیح به , A Y حک شده است.

این سکه دریک را به داریوش سوم نسبت داده اند. وزن حدود 8.35 گرم و نقش کماندار پارسی و پشت او دو حرف یونانی حک شده است

Page 44

www.antique-book-treasure.ir

با کمی تردید می توان این سکه شکل را به داریوش سوم نسبت داد. وزن حدود 5.51 گرم و نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است.

سکه یک هشتم شکل با وزن 0.7 گرم و قطر آن 10 میلیمتر است. ممکن است در دوران داریوش سوم ضرب شده باشد. نقش کماندار پارسی روی سکه حک شده است.

با کمی تردید می توان این سکه شکل را به داریوش سوم نسبت داد. وزن حدود 5.6 گرم و نقش کماندار پارسی با خنجری در دست راست روی سکه دیده میشود

Page 45

www.antique-book-treasure.ir

مسکوکات ساتراپها:

مانند داتام (فرمانروای کیلیکیه)- فرناباذ (فرمانروای فریگیه) ابرو کوماس (فرمانروای سینوپ) و… که تصویر فرمانروا بر روی مسکوکات و تصویر خدایان یونانی در پشت مسکوک قرار دارد.

سکه فارنابازوس

سکه فارنابازوس با نشان ماهی

سکه مازئوس (مازیار) ساتراپ بابل در دوران داریوش سوم

Page 46

www.antique-book-treasure.ir

مسکوکات امرای تابع هخامنشی

مانند فینیقیه و قبرس و کاری و لیسی که جالبترین آنها متعلق به صیدا است که نقش کشتی جنگی در یک طرف و تصویر اردشیر سوم سوار بر گردونهیی در طرف دیگر

اسکندر و جانشینانش (سلوکیان)

این مسکوکات از لحاظ هنری بسیار با ارزش و برخی کاملا^ً ممتاز میباشند و موزه بانک سپه دارای ردیف منظمی از بهترین مسکوکات این دوره است که عموماً نقش شاه بر روی آن و نقش خدایان یونانی به همراه نام شاه به خط یونانی در پشت آن قرار دارد از مسکوکات بطالسه-پنت- بیتینی و شاهان باختر نیز در این مجموعه دیده میشود

سکه سلوکوس یکم

سکه طلا سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 8.60 قطر 18میل

Page 47

www.antique-book-treasure.ir

سکه طلا سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 8.51

سکه طلا سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 8.55

سکه طلا سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 8.60

سکه نقره سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 16.94 قطر 23.9میل

سکه نقره سلوکوس یکم BC 280-312 وزن گرم   17.15

Page 48

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 17.07 گرم

سکه برنز سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 17.08 گرم

سکه برنز سلوکوس یکم BC 280-312 وزن 17.06 گرم

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 5.8 گرم قطر 18.2 میل

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 16.39 گرم قطر 28 میل

Page 49

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 2.52 گرم قطر 14.6 میل

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 2.85 گرم قطر 14 میل

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 8.05 گرم قطر 20.8 میل

سکه برنزسلوکوس یکم BC 280-312 وزن 4.86 گرم قطر 20.4 میل

سکه طلای سلوکوس دوم BC 226-246وزن 8.51 قطر 20 میل

Page 50

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره سلوکوس دوم BC226-246 وزن 16.81 قطر 26.7 میل

سکه نقره سلوکوس دوم BC 226-246وزن 17.15 قطر 29 میل

سکه سلوکوس سوم   Silver (Ceraunus)  BC 223-226

سکه نقره سلوکوس سومBC 223-226 وزن 16.94 قطر 28 میل

سکه برنز سلوکوس چهارم BC 175-187 وزن 7.552 قطر 20 میل

Page 51

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره سلوکوس ششم BC 94-96 وزن 15.77 قطر 27 میل

سکه نقره سلوکوس ششم BC 94-96 وزن 16.25 قطر 28 میل

سکه آندروگوراس

سکه دیودوت یکم موسس دولت یونانی بلخ (باکتریا)

سکه نقره دمتریوس اول  BC 150-162 وزن 16.72 قطر 31 میل

سکه نقره دمتریوس اول  BC 150-162 وزن 16.73 قطر 30 میل

Page 52

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره دمتریوس دوم bc 125-129 وزن 6.26 قطر 22.5 mm

سکه نقره دمتریوس دوم  BC 125-129 وزن 13.60 قطر 28.8 میل

سکه نقره دمتریوس دوم  B.C. 129 – 128 وزن  5.75 قطر mm 21.4

سکه نقره دمتریوس دوم  BC 125-129 وزن 6.22 قطر 22.9 میل

سکه نقره دمتریوس دوم  BC 125-129 وزن 4.178 قطر 17.1 میل

سکه برنز دمتریوس دوم BC 140-145 وزن 6.23 قطر 18.8 میل

Page 53

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره آنتیوخوس اول  BC 261-281

سکه نقره آنتیوخوس اول  BC 261-281 وزن 16.75 گرم

سکه برنز آنتیوخوس اول  BC 261-281 وزن  17.1گرم

سکه برنز آنتیوخوس اول  BC 261-281 وزن 1.5 گرم قطر 12.7 میل

سکه برنز آنتیوخوس اول BC 261-281 وزن 1.32 گرم قطر 10.7 میل

Page 54

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز آنتیوخوس اولBC 261-281 وزن 1.02 گرم قطر 13.3 میل

سکه برنز آنتیوخوس اولBC 261-281 وزن 2.62 گرم قطر 13 میل

سکه طلا آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 8.57

سکه طلا آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 8.58

سکه نقره آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 16.89 قطر 29.8 میل

Page 55

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 4.33 قطر 17 میل

سکه برنز آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 3.51 قطر 16.9 میل

سکه برنز آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 348 قطر 16.5 میل

سکه برنز آنتیوخوس دوم  BC 246-261 وزن 4.64 قطر 15 میل

سکه برنز آنتیوخوس دومBC 246-261 وزن 5.01 قطر 17.8 میل

Page 56

www.antique-book-treasure.ir

سکه طلا آنتیوخوس سوم BC 187-222 وزن 34 گرم

سکه نقره آنتیوخوس سوم

سکه نقره آنتیوخوس سوم BC 187-222 وزن 17.4 قطر 29 میل

سکه برنز آنتیوخوس سوم  11.66  BC 187-222گرم قطر mm 23.4

سکه برنز آنتیوخوس سوم  BC 129-138 وزن 3.43 قطر 17.4 میل

Page 57

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز آنتیوخوس سوم  BC 129-138 وزن 4.038 قطر 15.3 میل

سکه آنتیوخوس چهارم

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 6.48 گرم قطر mm19.4

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 2.07 قطر 14.3 میل

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 3.39 قطر 15.5 میل

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 2.55 قطر 14.5 میل

Page 58

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 7.707 قطر 19.6 میل

سکه برنزآنتیوخوس چهارم BC 164-175 وزن 7.676 قطر 22.8 میل

سکه نقره آنتیوخوس پنجم BC 162-164وزن 16.81 قطر 28 میل

سکه برنزآنتیوخوس ششم BC142-145 وزن  8.600 قطر میل20.5

سکه نقره آنتیوخوس هفتم BC 129-138 وزن 16.56 قطر 27.8 میل

Page 59

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره آنتیوخوس هفتم BC 129-138 وزن 4.44 قطر 20.8 میل

سکه برنز آنتیوخوس هفتم  BC 129-138 وزن 6.55 گرم قطر mm 18.5

سکه برنز آنتیوخوس هشتم  BC 96-121وزن 5.18 قطر 19.1 میل

سکه نقره آنتیوخوس هشتم  BC 96-121 وزن 15.61 قطر 26.8 میل

سکه برنز آنتیوخوس هشتم  BC 96-121وزن 5.37 قطر 16.5 میل

سکه برنز آنتیوخوس هشتم  BC 121-125وزن 5.42 قطر 18 میل

Page 60

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز آنتیوخوس هشتم  BC 121-125وزن 6.10 قطر 19 میل

سکه برنز آنتیوخوس هشتم  BC 121-125وزن 5.10 قطر 17 میل

سکه نقره آنتیوخوس نهم BC 95-114/3

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 3.33 قطر 15 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 8.89 قطر 20 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 6.98 قطر 20 میل

Page 61

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 8.66 قطر 21 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 7.99 قطر 21 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 8.37 قطر 21 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 6.91 قطر 19 میل

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 7.62 قطر 21 میل

Page 62

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز الکساندر دوم BC 123-128 وزن 8.22 قطر 21 میل

سکه الکساندر بالاس

سکه نقره الکساندر بالاس BC 145-150 وزن 13.66 قطر 28.1 میل

سکه بگاداتس اول

سکهای دیگر از بگاداتس اول

Page 63

www.antique-book-treasure.ir

سکه نقره فلیپ اول B.C. 93 – 83 وزن 15.5گرم قطر 25.1 mm

سکه نقره فلیپ اول B.C. 93 – 83 وزن 15.77گرم قطر26.9 میل

سکه نقره فلیپ اول B.C. 93 – 83 وزن 15.44گرم قطر26.3 میل

سکه برنز آخیوس BC 214-221 وزن 6.120 قطر 18.5 میل

سکه برنز آخیوس BC 214-221 وزن 6.23 قطر 20 میل

Page 64

www.antique-book-treasure.ir

سکه برنز تروفون BC 138-142 وزن 4.474 قطر 17.9 میل

سکه برنز تروفون BC 138-142 وزن 6.547 قطر 20.4 میل

سکه برنز تروفون BC 138-142 وزن 5.28 گرم

لیدی و جزایر یونانی

در مورد پیدایش مسکوک و قدیمی ترین مملکتی که برای اولین بار بضرب آن اقدام نمود،می توان از جزایر یونانی نشین آسیای صغیر نام برد.جزایری چون اژین، کنید، افز، میله، ساموس، کیوس، ایونی ازنقش مظاهر خدایان یونانی در مسکوکات خود استفاده می کردند مسکوکات لیدی بنام کرزئید منتسب به کرزوس آخرین حاکم آن سرزمین است که دارای نقش تقابل شیر و گاومیش میباشد. مسکوکات لیدی اولین سکه استاندارد است که مورد توجه قرار گرفته.

Page 65

www.antique-book-treasure.ir

اشکانیان (پارت)

دوره اشکانیان کاملترین مجموعه مسکوکات موجود است که بطور دقیق حکاکی شده اند. در این دوره با انواع آرایش مو و لباس و انواع کلاهخود به عنوان تاج مواجه میشوید. این بخش از تاریخ به سه دوره یونانی، ایرانی یونانی، ایرانی تقسیم گردیده و به همان سبک و سیاق سکههای دوره اسکندر با خط و زبان یونانی است، اما از زمان بلاش اول برای اولین بار نوشته به خط آرامی و زبان پهلوی اشکانی در کنار خط یونانی بر روی سکه دیده میشود

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 21 Drachm 3.42gr

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 21 Drachm 3.67 gr

Page 66

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 22 Drachm 3.66 gr

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 22 Drachm 3.55 gr

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 22 Drachm 3.57 gr

Page 67

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Artabanos II AR 22 Drachm 3.81 gr

Parthian Kingdom, Artabanos III AR 20 Drachm 3.38gr

Parthian Kingdom, Artabanos III AR 20 Drachm 3.64gr

Page 68

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Gotarzes I AR 20 Drachm 4.04 gr

Parthian Kingdom, Gotarzes II AR 21 Drachm 3.63

Parthian Kingdom, Gotarzes II AR 21 Drachm 3.82 gr

Page 69

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Mithradates II AR 18 Drachm 3.89gr

Parthian Kingdom, Mithradates II AR 20 Drachm 3.39 gr

Parthian Kingdom, Mithradates II AR 20 Drachm 4.03

Page 70

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm 3.99 gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm 4.01 gr

Page 71

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm 4.01gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm 4.05 gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm 4.12 gr

Page 72

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 20 Drachm4.01gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 22 Drachm 3.91 gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 22 Drachm 4.05 gr

Page 73

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 22 Drachm 4.07 gr

Parthian Kingdom, Mithradates III (was Orodes I) AR 22 Drachm 4.11 gr

Parthian Kingdom, Mithradates V (was IV) AR 18 Drachm 2.83

Page 74

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Orodes I AR 21 Drachm 3.70 gr

Parthian Kingdom, Orodes II AR 19 Drachm 3.89 gr

Parthian Kingdom, Orodes II AR 19 Drachm 4.00 gr

Page 75

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Orodes II AR 19 Drachm 4.01 gr

Parthian Kingdom, Osroes II AR 20 Drachm3.69

Parthian Kingdom, Osroes II AR 21 Drachm 3.47

Page 76

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Phraates III AR 20 Drachm 4.04

Parthian Kingdom, Phraates III AR 22 Drachm 4.07

Parthian Kingdom, Phraates IV AR 18 Drachm 3.75 gr

Page 77

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Phraates IV AR 19 Drachm 3.81gr

Parthian Kingdom, Phraates IV AR 20 Drachm 3.14 gr

Parthian Kingdom, Vardanes I AR 26 Tetradrachm 13.95 gr

Page 78

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vardanes I AR 28 Tetradrachm 13.18 gr

Parthian Kingdom, Vardanes I AR Drachm 3.75 gr

Parthian Kingdom, Vologases III AR 18 Drachm 3.75

Page 79

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.69

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.71

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.71 gr

Page 80

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.73

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.73gr

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.76 gr

Page 81

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.78

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.79

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.79 gr

Page 82

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.82

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.84

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.85

Page 83

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases III AR 20 Drachm 3.85gr

Parthian Kingdom, Vologases IV AR 19 Drachm 3.78

Parthian Kingdom, Vologases IV AR 20 Drachm 3.72

Page 84

www.antique-book-treasure.ir

Parthian Kingdom, Vologases IV AR 21 Drachm 3.35

Persis, Autophradates I AR 29 Tetradrachm 2.150$

حکام محلی (الیمایی- خرسن-شاهزادگان پارس)

Page 85

www.antique-book-treasure.ir

مسکوکات این مجموعه عموماً مس و برنز است که دارای نقوش متنوعی است و به عنوان قدیمیترین و کمیابترین مسکوکات معرفی میشوند حکام محلی همزمان با دوره هخامنشی و اسکندر و اشکانیان بطور مستقل حکومت میکردند اما از زمان مهرداد دوم اشکانی به حکومتهای نیمه مستقل تبدیل گشته اند.

پادشاهان الیمائیس

از میان رفتن قدرت هخامنشیان و دگرگونی ساختار قدرت در شرق نزدیک باستان پس از مرگ اسکندر منجر به پیدایش دولت های مستقل و نیمه مستقل شد. الیمائیس، یکی از این حکومتهای محلی بود که در روزگار اشکانی ظهور کرد و پایتختش در ایذه بود.الیمائیان که خاستگاه

اصلی آنها کوه های شمال شرقی خوزستان و منطقه بختیاری نشین آن بوده، از میانههای سده دوم پیش از میلاد به عنوان یک قدرت سیاسی

ِ

مطرح شدند و با افزایش یافتن قدرتشان، قلمرو خود را به سمت دشت خوزستان (سوزیان یا خوزیان) گسترش داده و توانستند تا اوایل سده

سوم میلادی به حیات خود ادامه دهند.حکومت خودگردان الیمائیس، خاستگاه حوادث تاریخی بسیار مهمی بوده و نقش فعالی در صحنه سیاسی

ِ

و اقتصادی_ِ روزگار سلوکیان و اشکانیان داشته است. قدرت آنان در زمان سلوکی و اشکانی به آنجا رسید که شاهان این دوره به نبرد با آنها

برخاستند.ایستادگی آنها در برابر حملات شاهان سلوکی و اشکانی، از آنان مردانی دلاور ساخته بود که به توان نظامی و مناطق کوهستانی

ِ                                                                                                   ِ                            ِ

خویش تکیه داشتند.موقعیت جغرافیایی سرزمین الیمائیس و قرارگرفتن در خط سیر بازرگانی غرب به شرق و گسترش راههای بازرگانی،

ِ

رونق اقتصادی و بازرگانی را برای الیمائیها به دنبال داشته و موجب رشد و شکوفایی این دولت شده است، چنانکه رواج سکهها و ثروت

ِ

نیایشگاههای آنها که در متون تاریخی آمده، گواهی بر این مدعاست.

Uncertain Early Arsacid Kings, Late 1st century BC-early 2nd century AD 15.44 g 29 mm

Uncertain Early Arsacid Kings, Late 1st century BC -early 2nd century AD, 15.37 g, Bronze

Page 86

www.antique-book-treasure.ir

Uncertain Early Arsacid Kings, Late 1st century BC-early 2nd century AD, 15.36 g, Billon

Kamnaskires V. Circa 54/3-33/2 BC , 3.77 g, Billon

Kamnaskires IV, Circa 63/2-54/3 BC, Silver,  3.78 g,  Drachm

Orodes III, Mid-late 2nd century AD, Bronze,

Page 87

www.antique-book-treasure.ir

Orodes II, Late 1st-mid 2nd century AD, Bronze, 14.56 g

Uncertain Early Arsacid Kings, Late 1st century BC – early 1st century AD, Silver,

Kamnaskires II Nikephoros, Circa 145-139 BC, Silver, 15.58 g, Tetradrachm

Kamnaskires II Nikephoros, Circa 163 BC, Silver, 16.17 g, Tetradrachm

Page 88

www.antique-book-treasure.ir

سکه کامناسکیرس دوم

سکه کامناسکیرس اورودس سوم

سکه اورودس یکم

سکه داریوث

سکه کامناسکیرس چهارم

Page 89

www.antique-book-treasure.ir

سکه کامناسکیرس پادشاه الیمائیس کنار همسرش آنزاز

خرسن

شاهزادگان پارسی

امپراتوری اشکانیان (پارتیان)

یکی از برگ های مهم تاریخ ایران دوران حکومت پارتیان است دوره ای بس درخشان و پر شکوه که فرمانروایان آن توانستند با تدبیر و دلاوری و شجاعت دست جانشین اسکندر را از سرزمین ایران کوتاه نمایند و اساس و بنیان حکومتی را که مدت پنج قرن دوام داشت پی ریزی نمایند. پارتیان تیره ای از قبایل آریایی بودند که بخشی از قوم داهه محسوب می شدند. آنها ابتدا به صورت قبایل چادرنشین در نواحی مجاور رود جیحون تا استپ های کرانه دریای خزر و دریاچه اورال زندگی می کردند و به تدریج در منطقه پرتو “پارت” نفوذ نموده در آنجا مستقر شدند. پارتیان جنگجویانی دلیر و با شهامت بودند که در تیراندازی و سوارکاری مهارت تام داشتند. در حمله اسکندر به ایران سپاهیان پارت همراه سایر سپاهیان ایرانی در جنگ شرکت نمودند. پس از سقوط دولت هخامنشی فاتح مقدونی سرزمین پارتها را به تصرف درآورد و فردی از اهالی پارت به نام آمی ناسپ را به سمت فرمانروایی تعیین نمود. پس از مدتی سلوکیان برای ناحیه پارت و باختر فرمانروای واحدی گماشتند، ولی طولی نکشید که دیودوت ساتراپ باختر بر ضد سلوکیان قیام کرد و خود را شاه خواند. پارت ها که از تسلط سلوکیان و فرمانروایی آنها ناراضی بودند تحت رهبری ارشک دست به شورش زده دولتی تشکیل دادند که ابتدا شامل منطقه کوچکی بود ولی با وجود حملات مکرر و پی در پیشاهان سلوکی آنها موفق شدند دست سلوکیان را از بسیاری مناطق ایران کوتاه کرده پس از راندن کامل آنها حکومت بزرگ و مقتدری را پایه گذاری کنند که مدت پنج قرن ادامه یافت. در حدود سال 250 ق.م ارشک به شهر نیسا رفت و در حدود 248 ق.م رسما به سلطنت رسید. تاجگذاری ارشک مبدا تاریخ پارتی ها شد. ارشک در پیکاری کشته شد و برادرش تیرداد به سلطنت رسید.

Page 90

www.antique-book-treasure.ir

وی ناحیه هیرکانی “گرگان” را به تصرف در آورد و به تجهیز سپاه خود پرداخت تا بتواند در صورت حمله سلوکوس دوم یا دیودوت شاه باختر با آنها مقابله کند. بخت با تیرداد یاری کرد و شاه سلوکی در اثنای پیکار به علت اغتشاشاتی که در ناحیه غربی روی داده بود ناچار شد به آن سوی عزیمت نماید. دیودوت نیز از در مصالحه با تیرداد درآمد. بعد از تیرداد، فریاپات و فرهاد یکم فرمانروایی کرده با پیکار با سلوکی ها و تقویت موقعیت خود توانستند فرمانروای سرزمینهای وسیعتری شوند.

سکه های اشکانی

سکه های اشکانی از اسناد و مدارک گرانبهای تاریخ فرهنگ و هنر ایران به شمار می روند. تصویر فرمانروایان پارتی بر این سکه ها در ردیف شاهکارهای هنر ایران محسوب می شد. سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند. مبنای پول نقره درهم نامیده می شد که تقسیمات کوچکتر آن ابول و بزرگتر چهار درهم بود. واحد سکه های برنز نیز کالکوی نامیده می شد. بر روی سکه ها تصویر واقعی فرمانروای اشکانی در حالی که به سمت چپ می نگیرد نقش گردیده است اما به ندرت سکه هایی از شاهان اولیه اشکانی به دست آمده که صورت فرمانروا در سمت راست تصویر حک شده است مانند سکه های ارشک اول و بعضی سکه های مهرداد اول فرهاد دوم و مهرداد دوم. گاهی نیز چهره شهریار اشکانی به صورت تمام رخ در روی سکه نقش گردیده است مانند بعضی از سکه های مهرداد سوم اردوان سوم ونن دوم و بلاش چهارم. در سکه های فرهاد پنجم تصویر فرمانروا در روی سکه و ملکه موزا در پشت سکه دیده می شود. بر روی سکه های ارد یکم، پاکر یکم، فرهاد چهارم و فرهاد پنجم، نیکه، الهه پیروزی، حلقه شهریاری را در دست دارد و آن را روی سر شاه نگاهداشته است. تاج های شاهان اشکانی مرصع و مجلل هستند و برخی از آنان مانند مهرداد دوم دارای دو تاج متفاوت هستند. گاهی نیز به جای تاج از نشانه های شهریاری استفاده می کردند که مرکب از حلقه ای مزین و نواری مواج بود که در پشت سر گره می خورد. بر روی سکه های ارد اول فرهاد چهرم و ونن دوم ماه و خورشید نقش بسته اما معنی و مفهوم آن بدرستی آشکار نیست. بعضی از محققان این علایم را نماد آناهیتا و مهر نامیده اند. تصویر ارشک اولین فرمانروای پارتی در حالی که بر روی تخت یا سنگ مخروطی شککلی جلوس نموده و کمانی در دست دارد زینت بخش پشت درهمها که از رایجترین سکه های آن دوران بودند است. اشکانیان به علت علاقه و احترام خاص به بنیانگذار سلسله در مدت نزدیک به پنج قرن تصویر او را بر پشت درهمها نقش می نمودند اما در پشت سکه های چهار درهمی تصویر فرمانروایان همراه با الهه های یونانی به چشم می خورد. چهار درهمها منحصرا در ضرابخانه سلوکیه ضرب می شدند که آداب و فرهنگ یونانی در آنجا حاکم بود. بر پشت سکه های برنزی نیز مظاهر و نشانه های مذهبی ایران و یونان به چشم می خورد. این سکه ها اغلب در بین اقشار مختلف مردم کاربرد داشته از لحاظ تصاویر و مضامین بسیار متنوع تر از سکه های نقره هستند و به علت آزاد اندیشی پارتیان آثاری از عقاید و باورهای مذهبی رایج در حکومت و سرزمین اشکانیان بر آنها انعکاس یافته است. بر پشت سکه ها القاب و عناوین شاهان به صورت عادل، نیکوکار، دوستدار پدر، دوستدار برادر، دوستدار یونان، خود مختار و غیره دیده می شود که الغب این القاب از سلوکیان اقتباس شده و از جهتی مبین منش و اخلاق پارتیان دلیر و آزاده است. نوشته پشت سکه ها به خط یونانی است اما در اواخر این دوره بر سکه چند تن از شاهان اشکانی نام انها به خط پهلوی اشکانی دیده می شود. به جز سکه فرهاد پنجم و ونن اول بر روی سایر سکه ها خطی نوشته نشده اما از زمان بلاش اول نام اختصاری فرمانروا در پشت سر او به خط پهلوی اشکانی نقر گردیده باید توجه داشت که اشکانیان برای حمایت از مردم شهرهای متعدد یونانی نشین که در قلمرو آنها زندگی می کرده اند این شعار را بر پشت سکه ها نوشته اند.

تقریبا تا اواخر سلسله اشکانی این روش ادامه می یابد. در پشت درهم ونن بر خلاف سایر درهمهای به جای تصویر ارشک نقش الهه نیکه دیده می شود. سکه های چهر درهمی دارای سال و تاریخ ضرب سکه است. برای اولین بار تاریخ گذاری بر روی سکه در زمان مهرداد اول متداول گردید و از زمان فرهاد چهارم بر بیشتر سکه ها دیده می شود تاریخ اغلب به سال سلوکی است اما گاهی تاریخ اشکانی نیز بر سکه ها نقش گردیده است. بیشتر شهرهای بزرگ اشکانی دارای ضرابخانه بودند و علامت شهری که سکه در آن ضرب می گردید اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه ها نوشته می شد. بر درهمها بندرت نام شاه نوشته شده اغلب به صورت اختصار و حروف ترکیبی و گاهی به طور کامل در پشت سکه نوشته می شد. به طور کلی دقت در خصوصیات و بررسی سکه های اشکانی راهی است برای آگاهی و شناخت نزدیک به پنج قرن تاریخ پر افتخار ایران که بیشتر روی دادهای آن در پس دیوار قرون به دست خاموشی و فراموشی سپرده شده است.

جنس سکه ها و وزن آنها

سکه های اشکانی از جنس نقره و برنز هستند و به جز یک مورد استثنایی سکه طلا دیده نشده است به عبارت دیگر سکه های طلا ضرب ننموده اند. سکه نقره درهم نامیده می شد که واحد بزرگتر آن چهار درهم و واحدهای کوچکتر آن سه ابول دو ابول و ابول بودند. وزن چهار درهمها در اوایل حدود 5.16 گرم بود اما به تدریج از وزن آنها کاسته شد به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان وزن آنها به حدود سیزده گرم و حتی کمتر رسید تا جایی که برخی از محققان به اشتباه آنها را سه درهمی نامیدند. عیار چهار درهمها ابتدا خوب بود اما در اواخر حکومت به علت ضعف دولت اشکانی به تدریج به پستی و ناخالصی گرایید. رایج ترین پول این دوره درهم بود که در ضرابخانه های سراسر کشور ضرب می شد. وزن درهم حدود چهار گرم بود که در اواخر اشکانی حدود 6.3 گرم رسید. عیار درهمها نیز در ضرابخانه های شرق کشور از زمان فرهاد چهارم رو به تنزل گذاشت تا جایی که در زمان بلاش اول ضرب آنها در شرق امپراتوری به طور کلی متوقف گردید اما عیار سکه ها در ضرابخانه های غرب همیشه خوب بود و فقط در زمان شاهان آخر سلسله اندکی ناخالصی در آنها دیده می شود. وزن هر ابول تقریبا برابر یک ششم درهم بود. ابول ها بیشتر در اوایل حکومت اشکانیان ضرب می شدند که آخرین آنها مربوط به زمان ارد یکم است. شایان ذکر است گاهی سه ابول را نیم درهم نیز می گویند. سکه های برنزی نیز در تمام دوران فرمانروایی اشکانیان و در کلیه نقاط کشور به قطع و اندازه های کوچک و بزرگ و اوزان مختلف از چهارده گرم 7 گرم ضرب می شد. بر پشت این سکه ها نقوش

Page 91

www.antique-book-treasure.ir

مختلف مانند ماه و ستاره، فرشته بالدار، لنگرکشی، شاهین، اسب، فیل، سر شیر، دژ و علایم برکت و فراوانی، مانند خوشه گندم، خرما و انگور دیده می شد. واحد وزن سکه های برنزی کالکوی است که بر اساس اوزان یونانی بوده به طور متوسط دو گرم وزن داشتند و هر هشت کالکوی برابر یک ابول ارزش داشت. عیار کالکویها نیز به مرور زمان پست تر گردید به طوری که در اواخر حکومت اشکانیان تقریبا به نصف تنزل یافت. فقط سکه های ضرب سلوکیه از این قاعده مستثنی و همیشه از عیار خوبی برخوردار بوده اند.

تاریخ گذاری

نخستین بار در زمان مهرداد یکم تاریخ بر سکه ها مرسوم شد. سلوکیان بر سکه ها بویژه بر چهار درهمها تاریخ ضرب سکه ها را ثبت می نمودند. هنگامی که مهرداد یکم بر سلوکیه مسلط شد در ضرابخانه آنجا سکه هایی ضرب نمود که علاوه بر داشتن ارزش هنری به رسم سلوکی ها تاریخ ضرب سکه بر آنها نوشته می شد. بر پشت این سکه ها تاریخ های 173 و 174 سلوکی برابر با 140 و 139 پ.م دیده می شود. بر چهار درهم ها اردوان یکم نیز تاریخ 188 سلوکی برابر با 125 پ.م به چشم می خورد از آن دوره به بعد تا اواخر سلطنت ارد یکم دیگر بر چهار درهم ها تاریخ دیده نمی شد اما از زمان فرهاد چهارم 37/38) پ.م- 2 م) به بعد نوشتن سال و ماه بر سکه ها مرسوم شد که این شیوه تا پایان حکومت اشکانیان ادامه یافت. گاهی با مطالعه تاریخ سکه ها زمان و مدت حکومت یاغیان و مدعیان سلطنت نیز معلوم می گردد مثلا بلاش یکم که از سال 362 سلوکی فرمانروایی خود را آغاز کرده بود در سال 365 گرفتار شورش پسرش وردان دوم گردید پس از این تاریخ تا سال 369 تصویر وردان بر سکه ها دیده می شود اما در این هنگام بلاش مجددا زمام امور را به دست می گیرد و ضرب چهار درهم های او تا سال 372 سلوکی ادامه می یابد. با مطالعه ماه های منقوش بر سکه ها آغاز و پایان سلطنت شاهان را با دقت بیشتری می توان مشخص نمود. نام ماه ها به اختصار نوشته شده تا خدشه ای در نوشته القاب منقور بر سکه ها وارد نیابد.

تاریخ گذاری بر درهم ها اشکانی به ندرت دیده می شود درهم ها مهرداد یکم ضرب سلوکیه دارای تاریخ هستند. همچنین بر درهمی از اردوان یکم تاریخ 123 اشکانی و بر سکه های اردوان سوم تاریخ های 335 و 336 سلوکی همراه با ماه ضرب سکه دیده شده است.

از زمان اردوان سوم ثبت تاریخ بر کالکوی ها شروع شد. به طور پیوسته تا آخر حکومت اشکانیان ادامه می یابد. ضرب سکه های برنزی در شهرهای مختلف رواج داشت اما فقط بر کالکوی های ضرب سلوکی و گاهی شوش تاریخ مشاهده شده است. اهمیت ضرب تاریخ بر کالکو از سال 407 تا 433 است که ضرب چهار درهمها متوقف شده و در این دوره اطلاعات ما در مورد مدت حکومت فرمانروایان اشکانی فقط از طریق بررسی کالکوی ها میسر است.

نقوش روی سکه های اشکانی

به طور کلی بر روی سکه های اشکانی چهره واقعی فرمانروا نقش گردیده است. تغییرات چهره حتی آرایش ریش و موی شاهانی که مدت طولانی سلطنت کرده اند در تصاویر آنها بر روی سکه ها بروشنی مشهود است. تصویر فرمانروا به صورت نیمرخ است که اغلب به سمت چپ و به ندرت به سمت راست می نگرد و در بعضی موارد نیز تصویر پادشاه تمام رخ و از روبه رو به نمایش گذاشته شده است. مهم ترین نکاتی که هنگام بررسی نقوش روی سکه ها باید به آنها توجه داشت عبارتند از: کلاه یا تاج گردنبند خال روی پیشانی فرمانروا.

در آغاز شاهان اشکانی دارای کلاه ساده بودند که به کلاه باشلقی معروف است. شبیه این کلاه را قبلا بزرگان ماد و ساتراپ های هخامنشی بر سر می گذاشتند. این کلاه از پارچه ضخیم یا نمد ساخته می شد دارای زبانه هایی بود که روی گوش و پشت سر را می پوشانید و نواری که زینت بخش کلاه بود در پشت سر گره می خورد و دو سر آن آزاد و آویزان بود و اغلب حاشیه کلاه مخصوصا در جلو با دانه های درشت مروارید مزین می شد اشکال مختلف این کلاه بر سکه های اشک اول تیرداد و فرهاد اول دیده می شد. از زمان مهرداد اول تصویر شاه بدون کلاه بر سکه ها نقش گردیده است و تاج فقط به صورت نواری به چشم می خورد که در پشت سر گره خورده است. این نوار یا سر بند را می توان نیم تاج نامید که احتمالا زرین نیز بوده است. نیم تاج به صورت یک یا چند خط بر روی سکه ها دیده می شود و از بالا نیز به صورت حلقه ای به نظر می رسد. این حلقه بی شک نشانه شهریاری است. بر پشت بسیاری از چهار درهمهای اشکانی الهه هایی دیده می شوند که این حلقه را به شاه تقدیم می کنند. مهرداد دوم دارای دو تاج بود که در وسط یکی از انواع گل زیبای گوهر نشانی به شکل ستاره که به مروارید و سایر گوهرها مزین است دیده می شود. از آن پس چند شاه از جمله سنتروک و فرهاد سوم از تاج هایی استفاده کردند که در وسط آنها تزییناتی به شکل شاخ یا شعله جواهرنشان دیده می شود. بعلاوه حاشیه خارجی تاج این فرمانروایان با مجسمه حیواناتی از قبیل گوزن مرغابی تزیین شده است. از جمله تاج هایی که جالب توجهند: تاج بلاش سوم اردوان پنجم و ارتاواز است. تاج این شاهان از لبه ای پهن و مخطط با زبانهایی که روی گوش را می پوشاند و بالای آن کروی شکل بود تشکیل یافته است دور تمام قسمتها گوهرنشان است. در بالای تاج میله های زرین قرار دارد که انتهای هر یک از آنها نیز مزین است. همچنین در وسط قسمت مدور میاه هایی نصب شده لبه پشت تاج به دو گره تو در تو متصل است که نوارهایی از آن آویزان است. بررسی تاج ها می تواند در شناخت و تفکیک سکه های اشکانی موثر باشد.

شاهان اولیه اشکانی دارای گردنبند حلقه مانند بودند که دو سر آن به دو گوی کوچک ختم می شد. گردنبند مهرداد دوم نیز به همین شکل است اما به تدریج تغییر شکل می دهد به طوری که بعدها به شکل اژده هایی با بالهای کشیده جلوه می کند. فرهاد سوم دارای دو نوع گردنبند است که یک نوع آن حلقوی و نظیر گردنبندهای قبلی است و نوع دیگر از دو رشته یا نوار تشکیل شده که در جلو دارای حلقه ای جواهرنشان و

Page 92

www.antique-book-treasure.ir

مرصع است. مهرداد سوم دارای گردنبندی است مرکب از حلقه های زنجیره ای که در وسط با جواهری مربع شکل تزیین گردیده است. زینت بخش گردن ارد گردنبندی است حلقه حلقه. از آنجا که ارد و مهرداد باهم برادر بودند شباهت آنها در سکه ها نیز چشمگیر است از این رو توجه و بررسی روی گردنبندها یکی از مهم ترین راههای تشخیص سکه های آنها از یکدیگر است. گردنبندهای فرهاد چهارم متفاوت و متنوع است برای مثال انتهای برخی از آنها به تصویر حیوانی اساطیری ختم می شود.

نخستین بار خال بر پیشانی ارد ارشک سیزدهم مشاهده می شود. این نکته بعدها به صورت عامل مهمی بر سکه ها نمایان می گردد زیرا برخی از شاهان خال را نشانه داشتن خون اشکانی و اصالت خانوادگی تلقی می کردند. داشتن خال گاهی دلیل انتساب سکه به فردی خاص می گردد مثلا چون بر کلیه چهار درهمهای فرهاد چهارم خال دیده می شود بسیاری از محققان از جمله پرفسور سیمونتا چهار درهمهایی را که فاقد خال هستند و قبلا به فرهاد نسبت می دادند به تیرداد دوم منسوب می کنند. سکه های اردوان سوم و گودرز به اندازه ای شبیه به هم هستند که اگر بر سکه های گودرز خال وجود نداشت امکان شناخت آنها از یکدیگر بسیار مشکل بود.لازم است یادآوری شود که بر پسشانی بعضی از فرمانروایان در چهار درهمها خال مشاهده می شود اما بر روی درهم آنها خال وجود ندارد و برعکس بر پیشانی بعضی دیگر از فرمانروایان در درهمها خال دیده می شود در حالی که در چهار درهمها فرمانروا فاقد خال است مانند سکه های بلاش اول و وردان دوم. تا کنون دلیل قانع کننده ای برای توجیه این مساله ارائه نشده اما امکان دارد که بعضی از ضرابخانه های مهم در حک نمودن خال و برعکس مختار بوده اند و برخی از آنها به افزودن خال بر نقش سکه ها اقدام نموده اند تا اصالت و وابستگی خونی شاه را به خاندان اشکانی در معرض دید عموم قرار دهند.

پشت سکه های اشکانی

پشت سکه های اشکانی بیشترین اطلاعات را در زمینه های مختلف می دهند. نوشته پشت سکه ها شامل نام شاه به صورت ارشک گاهی نام شاه به همراه عناوین و القاب متفاوت است. همچنین اطلاعات مربوط به ضرابخانه ها و تاریخ ضرب سکه بجز چند مورد در پشت سکه ها قرار دارد. بعلاوه در پشت سکه ها تصاویری به چشم می خورد که بسیار متنوع و جالب توجه است. پشت درهمها اغلب مزین به تصویر ارشک موسس سلسله اشکانی است اما نقش چهار درهمها مخصوصا نقوش پشت کالکویها فوق العاده متنوع هستند. این تصاویر شامل الهه های گوناگون و حیوانات و گیاهانی هستند که اغلب مظاهر الهه ها محسوب می شوند اما در بعضی موارد نیز گیاهان و حیوانات واقعی به تصویر کشیده شده اند که مردم بعضی نواحی به پرورش و داشتن آنها مباهات می کرده اند مانند نقش اسب و خوشه گندم و خرما و انگور …

. نقش ماه و خورشید و ستاره نیز نشاندهنده علایم نمادین مذهبی است. علامتهای دیگر نیز به شکل منوگرام در پشت بعضی سکه ها دیده می شود که از معنی و مفهوم آن هنوز اطلاع درستی در دست نیست.

ضرابخانه ها

اغلب سکه های اشکانی دارای علایمی هستند که معنی و مفهوم اغلب آنها روشن و آشکار نیست. این علایم را بارها دانشمندان و محققان مورد برررسی قرار داده اند اما به علت کمبود مدارک و اطلاعات هنوز پیشرفت قابل ملاحظه ای در شناخت آنها حاصل نشده است. مسلما گروهی از این علایم و نشانه ها متعلق یه شهرهایی است که سکه های اشکانی در آنها ضرب می شده است. نخستین سکه ای که به طور یقین دارای علامت ضرابخانه است به دوران فرمانروایی مهرداد اول تعلق دارد زیرا تا قبل از پادشاهی مهرداد یکم به علت محدود بودن حوزه قلمرو اشکانیان وجود بیش از یک ضرابخانه ضرورتی نداشت اما از زمان به قدرت رسیده مهرداد یکم که قلمرو این سلسله به شکل چشمگیری گسترش یافت ضرورت ایجاد ضرابخانه های متعدد در نقاط مختلف کشور آشکار شد از زمان فرهاد دوم تصویر شهرها و ضرابخانه ها در روی سکه و پشت سر شاه حک شده است. مهم ترین این ضرابخانه ها عبارتند از: نیسا، تامبروکس، آپامئه آ و آریا “هرات”. این شیوه کم و بیش تا زمان اردوان یکم ادامه یافت اما از زمان اردوان دوم در پشت معدودی از سکه ها نام کامل شهری که سکه در آن ضرب گردیده نوشته شده است مانند مارگیان “مرو” تراگزیان نیسا و کاتازتارتیا یا ضرابخانه سیار که در موقع جنگ بر قرار می گردید. از زمان فرهاد سوم حکاکان هنرمند ضرابخانه های اشکانی به ابتکار هنر جالبی دست زدند بدین ترتیب که به جای نوشتن نام کامل شهر یا مخفف آن از ترکیب و تلفیق حرف یکم شهر با یک یا چند حرف دیگر از حروف آن علامتی ساختند که از آن پس عنوان و علامت ضرابخانه آن شهر شناخته شد و محل قرار گرفتن این علامت در پشت سکه ها و در زیر تصویر کمان ارشک است. چهار درهمهای اشکانی همگی در شهر سلوکیه ضرب شده اند. مهم ترین شهری که تا اواخر دوران اشکانیان به ضرب سکه های درهم اقدام نمود شهر هگمتانه “همدان” است. از زمان پاکر دوم ضرابخانه ها مجددا محدود گردیدند به طوریکه تقریبا تا زمان اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی درهم های منحصرا در ضرابخانه همدان ضرب شده اند.

-1	ارشک
-2	تیرداد
-3	فریاپات
-4	فرهاد یکم
-5	مهرداد یکم
-6	فرهاد دوم
-7	باگاسیس

Page 93

www.antique-book-treasure.ir

-8   اردوان یکم

-9   مهرداد دوم

-10  گودرز یکم

-11  ارد یکم

-12  سنتپروک

-13  فرهاد سوم

-14  مهرداد سوم

-15  ارد دوم

-16  پاکر یکم

-17  فرهاد چهارم

-18  فرهاد پنجم

-19  ارد سوم

-20  ونون یکم

-21  اردوان دوم

-22  وردان یکم

-23  گودرز دوم

-24  ونون دوم

-25 بلاش یکم

-26  وردان دوم

-27  بلاش دوم

-28  پاکر دوم

-29   اردوان سوم

-30  بلاش سوم

-31  خسرو یکم

-32  پارتاماسپاتس

-33  مهرداد چهارم

-34  بلاش چهارم

-35  خسرو دوم

-36  بلاش پنجم

-37   بلاش ششم

-38  اردوان چهارم

ارشک 250) تا 211 پ.م)

ارشک (اشک) پسر فریاپد، با طایفه خود آپارنی همدست شد در سال 256 پ.م پرچم مخالفت با سلوکی ها بیافراشت و جنگ های پیاپی با آنها نمود ، در نتیجه پیروز یافت و دولت پارت را تاسیس کرد. پس از این پیروزی، عزیمت باختر نمود و با این مملکت که نیز مستقل شده بود جنگ کرد در حین جنگ بر اثر برخورد نیزه زخمی برداشت و درگذشت. چون ارشک بنیانگذار سلسله اشکانی بود ، شاهان دیگر اشکانی او را تقدیس میکردند، چنان که به او لقب اپی فانس (به زبان یونانی به معنی نامی و پر افتخار) دادند و به یاد بود اینکه او سرسلسله اشکانی است به اسم خود کلمه ارشک (اشک را یونانیها »آرزاکس« نوشتهاند که یونانی شده ارشک است) را افزودند. روی سکه های ارشک تصویر نیمروخ از او نقش بسته است.

Page 94

www.antique-book-treasure.ir

سکه درهم ارشک دوم تیرداد سال 211 تا 191 پیش از میلاد نقره 4.0 گرم

سکه کالکو ، تیرداد اشکانی سال 211 تا 191 پیش از میلاد برنز 2.6 گرم

سکه نیم درهم ، ارشک اشکانی سال 233 تا 211 پیش از میلاد نقره 3.9 گرم

سکه یک درهم ، ارشک اشکانی در حدود سال 233 تا 211 پیش از میلاد نقره 1.9 گرم

سکه کالکو ، ارشک اشکانی سال 230 تا 211 پیش از میلاد برنز 3.8 گرم

Page 95

www.antique-book-treasure.ir

اردوان یکم 127) تا 123 پ.م )

به گفته یوزف ولسکی، پسر فریاپیت و عموی فرهاد دوم، اردوان یکم نام دارد، که بعضی از تاریخ دانان او را اردوان دوم می دانند . پس از مرگ فرهاد او به عنوان جانشین فرهاد تاج برسر گذاشت. سکاهای مهاجم با شکست دادن اشکانیان در شرق، به طرف جنوب حرکت کردند و قسمتی از آنها در شهر درنگیه (زرنج) ساکن شد و آنرا به نام خود، سکستان (سیستان) نامگذاری کرد. این نفوذ سکایی در داخل خاک ایران، اثرات فرهنگی زیادی داشت که در بوجود آمدن عصر پهلوانی و ادبیات حماسی نقش بزرگی را ایفا کرد.

در همین زمان صحراگردانی که متشکل از چند قبیله مختلف، شامل سکاها و تخاری ها، بودند و در منابع چینی با عنوان (یوئه-چی) شناخته می شوند، به حکومت یونانی بلخ حمله کردند و این سلسله را که آخرین مقاومتگاه یونانیان در شرق محسوب می شد، نابود کردند. به نظر می آمد که هجوم صحراگردان در حال نابودی همه قدرتهای فلات ایران بود. اردوان نیز در این زمان در جنگی با سکاها کشته شد و وظیفه غلبه بر سکاها و دوباره مستحکم کردن قدرت اشکانی را به پسرش مهرداد دوم، واگذار کرد.

سکه کالکو اردوان یکم 127) تا 123 پ.م )

سکه درهم اردوان یکم 127) تا 123 پ.م )

Page 96

www.antique-book-treasure.ir

سکه چهار درهم اردوان یکم 127) تا 123 پ.م )

اردوان دوم ( 10 تا 38 میلادی )

اردوان دوم از سوی پدر سکایی و از سوی مادر از خاندان اشکانی بود. او پیش از رسیدن به پادشاهی فرمانروای آذرآبادگان و دست نشانده ی دستگاه اشکانی بود. اردوان در سال 10 میلادی به تشخیص مجلس مهستان (بزرگان اشکانی) تاج و تخت شاهی را از دست ونون یکم که تا آن زمان پادشاه ایران بود به در آورد. پس از به تخت نشستن اردوان دوم، ونون برکنار شده سپاهی تشکیل داد و با اردوان به جنگ پرداخت چون مردم قلبا با ونون بودند ، اردوان شکست خورد اما در جنگ دوم پیروز شد و ونون به سلوکیه گریخت ، در انتها با توافقی که بین پادشاه روم و اردوان صورت گرفت ، گرمانیکوس قیصر روم ، ونون را به سوی کلیکیه فرستاد و وی در آنجا کشته شد. اردوان به سر و سامان دادن کشور پرداخت و شورش هایی را که به رخ داده بود سرکوب کرد. در سال 18 میلادی گرمانیکوس قیصر روم برای باز پس گرفتن حیثیت روم به ارمنستان حمله کرد و ارد پسر اردوان را از آنجا بیرون کرد، اردوان مجبور شد با او پیمان صلح ببندد. با استفاده از این آرامش اردوان توانست به آرام کردن داخل کشور بپردازد و به سنت درباری همه کسانی را که ممکن بود ادعای سلطنت کنند ، کشت. در سال 34 میلادی زنون شاه ارمنستان مرد و اردوان پسر خود به نام ارشک را شاه آنجا کرد. تیبریوس رومی به سبب کهولت تمایل به جنگ نداشت و اردوان از فرصت استفاده کرد و خواستار گنجی شد که با ونون به کلیکیه برده شده بود. به این ترتیب به کلیکیه حمله کرد. تیبریوس به تحریک دو فرستاده اردوان به دربار روم که قرار بود از او دعوت به جنگ کنند، فرهاد پسر فرهاد چهارم را که چهل سال پیش به روم رفته بود ، به ایران گسیل کرد تا تاج و تخت را از اردوان بستاند ولی او در کنار فرات مریض شد و جان سپرد. اما به نیرنگ دیگر رومی ها ، تیرداد دست به شورش زد و با اردوان به جنگ پرداخت. در این جنگ دو پسر اردوان کشته شدند و اردوان به شرق دریای خزر فرار کرد. یکسال بعد به دعوت تنی چند از بلند پایگان اشکانی اردوان به تیسفون برگشت و تیرداد را فراری داد. سپس با رومیان به پیشنهاد خود آنها پیمان صلح بست و پسر خود داریوش را به روم فرستاد. اما در سال 38 میلادی دسیسه دیگری باعث شد اردوان فراری شود و این بار به آدیابنه فرار کرد و شاه آدیابنه میانجیگری کرد و اردوان دوباره به تخت نشست ولی خیلی زود جان سپرد.

Page 97

www.antique-book-treasure.ir

سکه کالکو اردوان دوم ( 10 تا 38 میلادی )

سکه درهم اردوان دوم ( 10 تا 38 میلادی )

سکه چهار درهم اردوان دوم ( 10 تا 38 میلادی )

اردوان سوم ( 80 تا 90 میلادی )

اردوان سوم نیز از پادشاهانی بود که بعد از مرگ بلاش یکم، در بخش های از ایران پادشاهی کرد . به نوشته تاریخ نویسان رومی، برکناری اردوان چهارم در سال 81 میلادی در مجلس مهستان از سوی تنی چند از بزرگان کشور پیشنهاد شد. بحث درباره این پیشنهاد مدت ها طول کشید و بالاخره به رای گیری گذاشته شد و مهستان رای به برکناری اردوان چهارم از شاهی ایران داد. به روایتی دیگر او در سال 90 میلادی کشته شد.

Page 98

www.antique-book-treasure.ir

سکه کالکو اردوان سوم ( 80 تا 90 میلادی )

سکه درهم اردوان سوم ( 80 تا 90 میلادی )

سکه چهار درهم اردوان سوم ( 80 تا 90 میلادی )

سکه ای دیگر از اردوان سوم

اردوان چهارم(پنجم) 216) تا 224 میلادی )

اردوان چهارم که در گذشته او را اردوان پنجم نامیده اند. اردوان پسر بلاش پنجم و برادر بلاش ششم بود، بعد از مرگ پدر بلاش به شاهی رسید و اردوان به ای امر راضی نبود و اقداماتی برای تصاحب پادشاهی انجام داد. او که فرمانروای ماد بود در سال 214 میلادی دست به قیام زد و در سال 216 شوش را به تصاحب خود در آورد. پس از این قیام قدرت اردوان رو به فزونی گرفت و مدتی بعد زمام امور ایران را در دست گرفت و حکومت بلاش محدود به بخشی از بابل شد. در سال 215 اوضاع آشفته ایران کاراکالا امپراتور روم را بر آن داشت تا به

Page 99

www.antique-book-treasure.ir

ایران حمله کند. او ابتدا شاهک آسروئنه و ارمنستان را دعوت به روم کرد و آنها را با نیرنگ اسیر کرد. نامه ای به اردوان نوشت و از دخترش خواستگاری کرد. اردوان نپذیرفت و او دوباره نوشت و با اردوان قرار ملاقات در آسیا گذاشت. اردوان مجلس شادی ترتیب داد و به محض اینکه رومیان مسلح به اردوگاه اشکانیان غیر مسلح آماده عروسی رسیدند آنها را کشتند و حمام خون به راه انداختند. اردوان به زحمت توانست فرار کند. امپراتور روم به گور شاهان اشکانی در آدیانه حمله کرد و روستاها و شهرها را به بدترین وجه غارت کرد. خود رومیان نیز در باره نامردی و نیرنگ او بسیار نوشته اند. سرانجام او به دست نگهبان خود کشته شد. ماکریانوس امپراتور بعدی از اردوان خواست صلح کنند ولی نتوانست شروط اردوان را بپذیرد و بین آنها جنگ در گرفت و امپراتور روم شکست خورد و مجبور به پرداخت غرامت سنگین 50 میلیون درهمی شد. اردوان پسر خود ارشک را شاه ارمنستان نمود. اردوان با اردشیر شاهک پارس درگیر شد. پس از اینکه اردشیر از پارس به کرمان می تازد وبرادر اردوان بلاش ششم را دستگیر میکند. اردوان نروفر را به جنگ اردشیر میفرستد ولی او شکست می خورد و خود اردوان تصمیم به حمله میگیرد. در این حمله اردوان هم تاج میبازد هم جان. اردشیر بر سر او لگد میکوبد و پوست او را در معبد آناهیتا می آویزد و سلسله اشکانی پس از نزدیک 500 سال متلاشی میشود.

سکه کالکو اردوان چهارم اشکانی

سکه درهم اردوان چهارم اشکانی

باگاسیس 127) تا 125 پ.م )

باگاسیس یا باکسیس از فرماندهان نظامی لشکر مهرداد یکم بود که در جنگ با مادها رشادت های فراوان از خود نشان داد. در پی پیروزی اشکانیان بر ماد ها مهرداد، باگاسیس را به فرمانروایی آن دیار گمارد. پس از مرگ فرهاد دوم 127) پ.م ) باگاسیس خود را شاه نامید و به نام خود سکه ضرب کرد. بنا به گفته بزرگان تاریخ باگاسیس توسط اردوان یکم سرکوب شد.

Page 100

www.antique-book-treasure.ir